Η κατωτέρω εργασία αποτελεί συναρμολόγηση σειράς άρθρων που δημοσιεύθηκαν το πρώτο στην ιστοσελίδα laos-epea.gr
Τοπογραφία
Η Έξω Υπαπαντή, κτισμένη πιο ψηλά από την Μονή των Ασωμάτων (Μοναστήρι των Ταξιαρχών), σε υψόμετρο 1068 μ. (νέα μέτρηση), σε περίοπτη θέση, πάνω από το "γοητευτικό" φαράγγι που κατηφορίζει προς τον Άγιο Νικόλαο, αποδεδειγμένα ήταν μοναστήρι (Στουγιαννάκης Ευστ., Ιστορία Ναούσης, 1924, σελ. 26. Χιονίδης Γ., Σύντομη ιστορία του Χριστιανισμού στην περιοχή της Βέροιας, 1961, σελ. 63-64. Τζαφειρόπουλος Απ., Τουριστικός οδηγός Ημαθίας, 1969, σελ. 102. Στογιόγλου Γ., Η Εκκλησία και τα σχολεία της Νάουσας, 1999, σελ. 76-78).
Ο Ευστάθιος Στουγιαννάκης στο κεφ. Δ΄, "Ευκτήριοι οίκοι εντός και εκτός της Ναούσης" αναφέρει: Το μοναστήρι της Υπαπαντής είναι χτισμένο στην μεσημβρινή πλευρά του Βερμίου "ἐπὶ ἀποτομωτάτου βράχου καθορῶντος πρὸς τὴν Παληονιάουσταν". Το κείμενο συνεχίζεται με τη φράση "χωριζομένου ἀπὸ τῆς Δούρλιας διὰ γοητευτικῆς φάραγγος". Εδώ έχει γίνει κάπου κάποιο λάθος. Ο βράχος του μοναστηριού κείται επί του όγκου της Ντούρλιας. Το φαράγγι χωρίζει το μοναστήρι από την απέναντι Παλιονιάουστα του Στουγιαννάκη, υψόμετρο 1250.
Το μοναστήρι καταστράφηκε δυο φορές. Ναός, κελιά και οστεοφυλάκιο, κείτονταν σε σωρούς. Όταν στα χρόνια μετά την απελευθέρωση ξεδιαλέγονταν οι πέτρες του ναού για την επανοικοδόμησή του, φάνηκαν στους σοβάδες σπαράγματα συνθέσεων τοιχογραφιών. Ο ναός ήταν κατάγραφος, όπως τα καθολικά σε όλα τα μοναστήρια.
Η Μέσα Υπαπαντή
Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι και μέσα στη Νάουσα υπάρχει ναός της Υπαπαντής του Κυρίου. Δεν γνωρίζουμε αν ήταν μεγάλος ναός πριν την καταστροφή του 1822. Δεν γνωρίζουμε αν είναι ο εντυπωσιακός ναός, στον δρόμο από Νάουσα προς τις πηγές του Αγίου Νικολάου, που αναφέρεται και περιγράφεται στην επίσκεψη του Cousinéry στην πόλη ή ο ναός του Αγίου Νικολάου παρά τις πηγές (Βαλσαμίδης, Η πάλη της Νάουσας με τον Αλή πασά, σελ.150/151).
Στην πόλη σήμερα υπάρχει ναΐσκος στο όνομα της Υπαπαντής, που ανεγέρθη στα χαλάσματα του παλαιού από τον Δ. Λόγγο (Γαβριηλίδης Θωμάς, ο Ναός της Υπαπαντής της Νάουσας, 1894-1995, Νιάουστα τ. 72/1995, σελ. 118-122). Ήταν το κέντρο δράσης της Φιλοπτώχου των Κυρίων, σήμερα είναι παρεκκλήσι της Μεταμόρφωσης. Ποια σχέση μπορεί να είχε αυτός ο Ναός με το Μοναστήρι είναι άγνωστο. Με δεδομένη τη σχέση έξω και μέσα Προδρόμου, έξω και μέσα Αγια Σωτήρη, έξω και μέσα Αγίου Ταξιάρχη (Παπάζης, Το μετόχι της μονής Ταξιαρχών στη Νάουσα και η προσφορά του στην Παιδεία, 2009, σελ, 223-280), κατ' αναλογία, κάποια σχέση πρέπει να έχει και η έξω Υπαπαντή με τη μέσα Υπαπαντή.
Το βέβαιο είναι ότι κατάγραφοι ναοί, η μέσα και η έξω Υπαπαντή, χρονολογικά πάνε πολύ - πολύ πιο πίσω από τον ΙΗ΄ αιώνα. Αυτό μαρτυρούν τα σπαράγματα των τοιχογραφιών τους, αυτό δείχνει και το βάθος του δαπέδου του ναού της μέσα Υπαπαντής σε σχέση με την επιφάνεια του αύλειου χώρου.
Η ίδρυση του Μοναστηριού
Για την ίδρυση και τη ζωή του μοναστηριού στα προεπαναστατικά χρόνια, λίγες έχουμε πληροφορίες. Το μοναστήρι της Υπαπαντής καταστράφηκε, είναι βέβαιο, στις αρχές του ΙΘ΄ αιώνα δύο φορές. Η πρώτη δήωση και καταστροφή του έγινε από τις ορδές του Αλή πασά το 1806, όπως και του μοναστηριού των Ταξιαρχών. Προηγούνται οι καταστροφές του Αγίου Νικολάου και της έξω Μεταμόρφωσης, που έγιναν στην πρώτη πολιορκία της Νάουσας από τα στρατεύματα του Αλή.
Με τη φυγή του άρχοντα της πόλης Ζαφειράκη, άνθρωπος που δεσπόζει στην πόλη είναι ο αντίπαλός του Μάμαντης, που και προ της παράδοσης της πόλης είχε καλές σχέσεις με τον Αλή. Στα χρόνια της Αρβανιτοκρατίας ο Μάμαντης είναι παράγων. Επί των ημερών του επιχειρείται από την πόλη η επούλωση των πληγών του πολέμου, αρχής γενομένης από τα μοναστήρια.
Κειμήλια
Μέχρι πρότινος λίγα γνωρίζαμε για το μοναστήρι, όπως ήδη λέχτηκε. Οι μνήμες όμως των κατοίκων της Ναούσης και της περιοχής μιλούν για οργανωμένο και ονομαστό μοναστήρι. Οι μνήμες επαληθεύονται από την έρευνα.
Πρώτος ο Παύλος Πυρινός, σε άρθρο του αναφέρεται σε ένα πολύτιμο κειμήλιο σταυρού και στην εγχάρακτη επιγραφή του. Ακολουθεί ο π. Αθ. Βουδούρης, που δημοσιεύει πωλητήριο σπιτιού ιδιοκτησίας του μοναστηριού στη Βέροια και ακολούθως ο π. Πορφύριος, ηγούμενος του μοναστηριού του Τιμίου Προδρόμου, δημοσιοποιεί πωλητήριο επιταφίου του μοναστηριού της Υπαπαντής στον Βελβεντό.
Οι παραπάνω αναφορές δείχνουν ότι το μοναστήρι της Υπαπαντής πριν τις δυο απανωτές καταστροφές του, μια το 1806 από τους Αλβανούς του Αλή πασά και μετά την ανακαίνισή του περί το 1812/13, δεύτερη καταστροφή, στο ολοκαύτωμα της πόλης το 1822, ήταν ένα λαμπρό μοναστήρι, φάρος της Ορθοδοξίας.
Η πρώτη γραπτή μαρτυρία για το Μοναστήρι
Πρώτη χρονολογικά γραπτή αναφορά για το μοναστήρι της Υπαπαντής έχουμε από επιγραφή στο πολυτιμότατο εύρημα στο Ναό του Αγ. Αντωνίου, που περιγράφει στο βιβλίο Βεροιώτικα και Ναουσαίικα (2014) ο Παύλος Πυρινός. Η πρώτη δημοσίευση έγινε στην εφημερίδα "ΒΕΡΟΙΑ", 16-4-1977. Από τα δημοσιευόμενα φαίνεται ότι το μοναστήρι της Υπαπαντής, θα πρέπει να είναι της Ναούσης και ότι είναι σε ακμή το 1784. Το κειμήλιο ήρθε στην επιφάνεια μετά από εντολή του μακαριστού Μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης Παύλου, να καταγραφούν τα κειμήλια των ναών.
Ιδού πώς περιγράφει ο Παύλος Πυρινός το κειμήλιο:
"Ο σταυρός (11X8 cm) βρίσκεται μέσα σε ασημένια θήκη (βάρους 388 gr) και σκεπάζεται από χρυσοκέντητο πέπλο (βάρους 20,80 gr) στο οποίο εικονίζεται η σταύρωση του Κυρίου. Το υλικό κατασκευής του είναι καθαρό χρυσάφι (20 καρατίων), και φέρει σκαλιστές διακοσμήσεις, ενώ στο μέσο έχει Τιμιόξυλο σε σχήμα σταυρού. Στη μια πλευρά έχει 35 μικρά σμαράγδια και ρουμπίνια ορυκτά (12 πράσινα και 23 κόκκινα). Φαίνεται ότι από την πλευρά αυτή χάθηκε ένα πράσινο σμαράγδι. Στην άλλη πλευρά έχει 34 πολύτιμους λίθους (18 πράσινους και 16 κόκκινους). Από την πλευρά αυτή φαίνεται ότι χάθηκαν 2 κόκκινα ρουμπίνια. Συνολικά ο σταυρός είχε 72 ρουμπίνια και σμαράγδια από τα οποία χάθηκαν μονάχα τρία (3). Η αξία του είναι ανυπολόγιστη. Στην εξωτερική κάτω βάση της θήκης του σταυρού υπάρχει η εξής εγχάρακτη επιγραφή:
"ΟΥΤΟΣ Ο ΠΑΝΣΕΒΑΣΜΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ Ο ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΚΤΗΜΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΚ ΜΟΝΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ΚΥΡΙΟΥ ΕΝ ΕΤΕΣΙ ΚΕΚΟΣΜΗΤΕ ΕΠΕΙ ΑΡΧΙΕΡΕΩΣ ΚΥΡΙΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΔΑΝΙΗΛ ΑΞΙΟΥ ΤΟΥ ΕΚ ΧΙΟΥ | ΔΙΑ ΚΑΛΗΣ ΔΕ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΤΟΥ ΤΑΠΗΝΟΥ ΜΕΛΕΤΙΟΥ ΕΙΝΕ ΚΟΠΩ ΤΕ ΚΑΙ ΕΞΟΔΩ ΔΕ ΕΚ ΤΟΥ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ ΕΠΙ ΤΕΧΝΗΤΟΥ ΔΕ ΚΑΛΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ: 1784 ΠΑΝΙΩΤΟΥ ΤΕ ΥΙΟΥ ΜΑΙΟΥ: 2 | ΕΚ ΠΟΛΕΩΣ ΝΑΟΥΣΗΣ ".
Η επιγραφή είναι πηγή πληροφοριών: Μητροπολίτης Βεροίας και Ναούσης είναι ο Δανιήλ εκ Χίου. Ηγούμενος του μοναστηριού είναι ο Μελέτιος. Κατασκευαστής είναι ο καλός Ναουσαίος τεχνίτης κύριος Αναστάσιος, γιος του Παναγιώτη. Συνδρομητές είναι "ἐν κόπῳ τε καὶ ἐξόδῳ" ο Μελέτιος και το μοναστήρι της Υπαπαντής.
Την ίδια περίοδο στο μοναστήρι του Προδρόμου, που ανήκει στην Έδεσσα, υπηρετεί μοναχός με το όνομα Μελέτιος, ο οποίος είναι μουσικολόγος και δάσκαλος της βυζαντινής μουσικής, του επίσης μουσικού και ηγουμένου της μονής του Προδρόμου Κυρίλλου (Ξυνάδας Μανόλης, Ναουσαίοι μελουργοί του β΄ μισού του ΙΗ΄αιώνα, Μελετήματα Ημαθίας τεύχος 1 (2009) σελ. 311-349). Το ερώτημα είναι αν μπορεί ο Μελέτιος της Υπαπαντής να είναι το ίδιο πρόσωπο με τον μουσικολόγο μοναχό του Προδρόμου. Θεωρώ πως όχι. Και το δεύτερο ερώτημα, το μοναστήρι της Υπαπαντής, που αναφέρεται στην επιγραφή, είναι της Νάουσας;
Για ποιά Υπαπαντή μιλάμε;
Μπορεί να είναι η Υπαπαντή της Βέροιας, που κάποτε, στους βυζαντινούς χρόνους, ήταν μοναστήρι; Ήταν κάποτε. Όχι το 1784.
Ο Παύλος Πυρινός γράφει: "Ο σταυρός μάλλον θα προέρχεται από το μοναστήρι της Νάουσας. Την άποψη αυτή ενισχύει το γεγονός ότι στη Νάουσα την εποχή αυτή και πιο παληά ασκείται η χρυσοχοΐα κατά την μαρτυρία του Cousinery. Ο δε Leake (Τr. εις N. G. III 287, εκδ. 1835) λέγει, ότι ο λαός της Ναούσης ήταν από παληά χρόνια "περιώνυμος διά τήν κατεργασίαν τοῦ χρυσοῦ καί τοῦ ἀργύρου" και ότι ο τεχνίτης του σταυρού, ο Αναστάσιος γιος του Παναγιώτου, ήταν από τη Νάουσα".
Τα νέα δεδομένα δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας. Το μοναστήρι της Υπαπαντής είναι της Ναούσης. Ο ηγούμενός του Μελέτιος μνημονεύεται και στην επιγραφή του επιταφίου της Υπαπαντής, όπως θα αναφερθεί παρακάτω. Στο ερώτημα, πώς βρέθηκε το σπάνιο αυτό κειμήλιο στον Άγιο Αντώνιο στη Βέροια, δεν υπάρχει απάντηση. Διατυπώθηκαν διάφορες απόψεις, όπως: 1. Το κειμήλιο πιθανώς είναι δώρο για τον Μητροπολίτη Δανιήλ, ο οποίος το χάρισε στην Εκκλησία του Αγίου Αντωνίου ή μπορεί να πουλήθηκε, όταν καταστράφηκε η Νάουσα το 1822 (Π. Πυρινός). 2. Ο σταυρός πουλήθηκε από οικονομική ανάγκη του Μοναστηριού (π. Αθ. Βουδούρης). 3. Είναι πιθανό να πουλήθηκε από ανάγκη ή κάποιος από το μοναστήρι, να πήρε μαζί του φυλαχτό τον τίμιο σταυρό, και τον ανέθεσε ευγνώμων μετά τη σωτηρία του στο ναό του Αγίου Αντωνίου. Αν γνωρίζαμε τον χρόνο απόκτησής του, θα μπορούσαμε να βγάλουμε ασφαλέστερα συμπεράσματα (Ε. Βαλσαμίδης). Για τις παραπάνω υποθέσεις υπάρχουν παράλληλα γεγονότα, δεν υπάρχει μαρτυρία.
Το μοναστήρι μέχρι την περίοδο των εχθροπραξιών με τον Αλή πασά είναι σε μεγάλη ακμή. Είναι, μαζί με την μέσα Υπαπαντή, λατρευτικοί προσκυνηματικοί χώροι, σημεία αναφοράς και καταφύγια πίστης, ιδίως των χριστιανών γυναικών. Η μητέρα του Χριστού είναι προστάτης των γυναικών, ακούει τα προβλήματά τους και δέχεται τάματα και αφιερώματα, όταν εκπληρώνονται οι προσδοκίες των. Το μοναστήρι είναι ονομαστό και είναι γνωστό και εκτός Ναούσης.
Νέα περίοδος ζωής για το Μοναστήρι
Το μοναστήρι μετά την καταστροφή του (1806) ξαναχτίζεται, ταυτόχρονα σχεδόν με το μοναστήρι των Ταξιαρχών, του οποίου τα εγκαίνια γίνονται ως γνωστόν την 25η Μαρτίου του 1811.Η περίοδος 1806 με 1822 είναι περίοδος αναζωογόνησης του μοναστηριού. Το μοναστήρι συμμαζεύει τα χαλάσματά του, ανακαινίζεται και επανέρχεται στους προηγούμενους κανονικούς ρυθμούς ζωής του. Και είναι απορίας άξιο, πώς είναι δυνατό μέσα σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα να κτίζεται εκ βάθρων ένα μοναστήρι. Δεν πρέπει να αγνοούμε τη δυναμική του Κοινού της πόλης. Η πόλη κατά την κοινή παράδοση και συνήθεια στις περιπτώσεις κοινωφελών έργων, ακολουθεί μία γνωστή, πεπατημένη και αποτελεσματική οδό. Όταν αποφασίζεται ένα έργο, το Κοινό συμβάλλει στην ταχεία αποπεράτωσή του με τους εξής τέσσερες τρόπους. α) με δωρεές χρημάτων, β) με δωρεές ακινήτων, γ) με προσφορά προσωπικής εργασίας και δ) με δάνεια, άτοκα ή έντοκα μικρής απόδοσης, τα οποία εγγυάται η Κοινότητα (Εκκλησία - αυτοδιοίκηση). Στην τελευταία περίπτωση δανειστές είναι οι έχοντες, πρόκριτοι και άρχοντες, οι οποίοι επιθυμούν να συνδέσουν το όνομά τους με έργα.
Και στην περίπτωση της Υπαπαντής λειτούργησε το σύστημα. Υπήρξαν δωρεές χρημάτων και ακινήτων, υπήρξε προσφορά προσωπικής εργασίας, υπήρξε και δανεισμός. Το μοναστήρι της Υπαπαντής κτίζεται εκ νέου σε διάστημα 6-7 ετών από το 1806 και ετοιμάζεται για μεγαλόπρεπα εγκαίνια στο 1812/13, με όλα καινούρια και με έναν επιτάφιο πολυτελέστατο, παραγγελία του μοναστηριού στην Κωνσταντινούπολη. Ο ηγούμενος Μελέτιος αναλώνεται κατά το βιβλικό "Ὁ ζῆλος τοῦ οἴκου σου καταφάγεταὶ με" (Ιωάννου Β΄, 17). Μια πλάκα με την επιγραφή των εγκαινίων πιθανόν να βρεθεί με τα ονόματα των κτιτόρων. Ίσως.
Πώληση ακινήτου
Το 1813, το μοναστήρι πουλάει ένα ακίνητό του, "το οποίο κατείχε στην ενορία της Παναγίας Δεξιάς στη Βέροια, προς τον εφημέριο της ίδιας ενορίας παπα Αποστόλη και τη σύζυγό του Δούκενα, έναντι του ποσού των 900 γροσίων" (π. Αθ. Βουδούρης, Αρχειακές πληροφορίες για το μοναστήρι της Υπαπαντής Νάουσας, σελ. 29-32). Ο πατήρ Αθ. Βουδούρης είχε την καλοσύνη να μου δώσει το κλειδί να μπω στο διαδικτυακό χώρο όπου δημοσιεύει τις εργασίες του.
Στην ιστοσελίδα του περιέχεται ένα έγγραφο που έχει ως εξής:
Προσωπογραφικά
Από το έγγραφο προκύπτει:
1.Ηγούμενος είναι ο Δωρόθεος. Ο Μελέτιος έχει πεθάνει ή λόγω γήρατος έχει αποσυρθεί. Επίτροπος του Μητροπολίτη είναι ο Γρηγόριος.
2.Το πωλητήριο συμβόλαιο συντάσσεται και υπογράφεται την ᾳωιγ: αυγούστου ζ, ήτοι την 7/8/1813. Μητροπολίτης Βεροίας και Ναούσης δεν είναι ο Χρύσανθος, ο από το Γραμματικό του Βερμίου. Έχει ήδη μετατεθεί στις Σέρρες στις 13 Ιουλίου του 1811, δύο μήνες και πλέον μετά τα εγκαίνια της μονής Ταξιαρχών που έγιναν στις 25 Μαρτίου, ημέρα του Ευαγγελισμού. Στη συνέχεια ο Χρύσανθος εκλέγεται Πατριάρχης (Βαλσαμίδης, ΨΗΦΙΔΕΣ τ. 3ος, ΙΣΤΟΡΙΚΑ, σελ. 82-85). Διάδοχος του Χρυσάνθου στην Μητρόπολη είναι ο Ζαχαρίας.
3.Δεν αναφέρεται τόπος σύνταξης του πωλητηρίου. Οι μάρτυρες, όμως, όπως φαίνεται, είναι μάλλον Βεροιείς.
4.Άλλα πρόσωπα, είναι κάποιοι εντιμότατοι ιερείς και κάποιοι "χρήσιμοι" άρχοντες, πιθανότατα τα μέλη της Δημογεροντίας, που σύμφωνα με τους κανονισμούς των Ελληνικών Κοινοτήτων, έχουν την ευθύνη των συμβολαίων και των διαθηκών. Επίσης η λοιπή συνοδεία, και άλλοι δηλ. μοναχοί, που συνόδευαν τον ηγούμενο Δωρόθεο.
5.Το μοναστήρι έχει ακίνητα από δωρεές και εκτός Ναούσης. Από άλλο έγγραφο γνωρίζουμε ότι τα ακίνητα της Υπαπαντής ήταν πολλά.
Το ακίνητο
Από το κείμενο του συμβολαίου προκύπτει ότι αγοραστής είναι ο ιερέας του ναού της Παναγίας δεξιάς της Βέροιας Παπα Αποστόλης και η σύζυγός του, πρεσβυτέρα, με το όνομα Δούκενα, με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Πάντως οι αγοραστές είναι δύο.
Αναφέρονται επίσης οι γείτονες που είναι: ο μακ. Νικόλαος, από την άλλη πλευρά του ακινήτου ο Μούμος Χ"Αντωνίου και από την τρίτη ο Μανόλης του πολίτη. Το τέταρτο όριό του είναι ο κοινός δρόμος. Το σπίτι είναι διώροφο με δύο δωμάτια επάνω και ένα κάτω με μαγαζί, έχει μικρή αυλή και ένα πηγάδι. Επιμένω στην περιγραφή για να εκτιμήσουμε το τίμημα. Μικρό ή μεγάλο το τίμημα εξυπηρετεί τον Παπα Αποστόλη και διευκολύνει το μοναστήρι στις ανάγκες της ανοικοδόμησής του.
Άλλα πρόσωπα είναι οι μάρτυρες, επτά τον αριθμό, οι οποίοι ως επίθετα έχουν τα πατρωνυμικά τους και δεν έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η αναγραφή των. Υπάρχουν στο δημοσιευμένο έγγραφο και είναι τα ονόματα και τα πατρώνυμα ευκρινή.
Σκέψεις για τα αίτια της δυσπραγίας
Η χαμηλή τιμή του σπιτιού βάζει σε σκέψεις και γράφτηκε ότι το μοναστήρι ξεπουλάει τα κειμήλιά του και την ακίνητη περιουσία του. Αυτή την περίοδο το μοναστήρι έχει οικονομικές ανάγκες λόγω των εργασιών ανέγερσής του, όμως στηρίζεται σε ενισχύσεις που έχει, πράγμα που αποδεικνύεται από το γεγονός ότι παραγγέλνει την κατασκευή ενός πλούσιου επιταφίου στην Κωνσταντινούπολη, προφανώς για τα εγκαίνια του μοναστηριού. Τα χρήματα προέρχονται από έρανο.
Τα δύσκολα θα έρθουν αργότερα, μετά την απόφαση του Σουλτάνου περί επανόδου του Ζαφειράκη στη Νάουσα και την περιθωριοποίηση του Μάμαντη. Ο Μάμαντης είχε συμμετοχή ως προύχοντας στην ανάδειξη εκ νέου του μοναστηριού. Ήταν δανειοδότης του μοναστηριού με μεγάλο ποσό. Ήταν το ποσό αυτό δικό του; Ήταν των προκρίτων ή άλλης προέλευσης; Τα δάνεια για τα ευαγή ιδρύματα είχαν την εγγύηση της διοίκησης της πόλης και της Μητροπόλεως. Ήταν ασφαλή. Το μοναστήρι, στην προκειμένη περίπτωση, είχε χρόνο μπροστά του για την εξόφληση.
Παράλληλα γεγονότα
Είναι χρήσιμη η γνώση των όσων συμβαίνουν στην πόλη την περίοδο αυτή. Ο Ζαφειράκης, ως φυγάς, γνωρίζουμε ότι με την άφιξή του στη Θεσσαλονίκη καλύπτεται από το αγγλικό προξενείο. Όταν απεσταλμένοι δολοφόνοι του Αλή τον πυροβολούν στα σκαλοπάτια του προξενείου, φεύγει και κρύβεται για καιρό στο Άγιο Όρος. Έπειτα από χρόνο ικανό, μετά το 1809, με την μεσολάβηση μοναχών φθάνει στην Κων/πολη και με αναφορά του, που υποβάλλεται στον Σουλτάνο μέσω της Βαλιντέ Χανούμ, και μετά ετών αγώνες ανατρέπει την κατάσταση.
Ο Αλή υποχρεώνεται να στείλει πίσω την οικογένεια του Ζαφειράκη και να αποσύρει τα στρατεύματά του από τη Νάουσα, η οποία πλέον ζει σε κατάσταση αναμονής της επιστροφής του Ζαφειράκη (περισσότερα: Βαλσαμίδης, Η πάλη της Νάουσας με τον Αλή πασά και οι ξένες δυνάμεις, σελ.183-193 και 209-210).
Στο τέλος της περιόδου αυτής στη Νάουσα εκλέγεται άρχοντας ο Διαμαντής Μπέρσος, ένας από τους μυαλωμένους και ευυπόληπτους πολίτες της Νάουσας. Βοεβόδας επιλέγεται ο Ομέρ Αγάς, αξιωματούχος στην Κωνσταντινούπολη, με καταγωγή από τα μέρη της Ανδριανούπολης (ό.π. σελ. 213). Ο Ζαφειράκης αργεί να επανέλθει κατά δύο τουλάχιστον έτη στη Νάουσα, έως ότου αποκατασταθεί πλήρως η τάξη στην πόλη και η εκεί διαμονή του θα είναι πλέον ασφαλής. Το 1818, εκείνος που νιώθει ανασφαλής, είναι ο Μάμαντης, ο οποίος και καταφεύγει στη Θεσσαλονίκη. Αναρωτήθηκα στις ΨΗΦΙΔΕΣ τι συμβαίνει με τον Μάμαντη.
Έγγραφη μαρτυρία του 1818 περιγράφει την κατάσταση του μοναστηριού με τα μελανότερα χρώματα. Για το σπουδαίο αυτό έγγραφο μιλούμε στη συνέχεια, όπως και για το τι συμβαίνει στη Νάουσα.
Έγγραφο - συστατική επιστολή
Έγγραφες μαρτυρίες για το μοναστήρι της Υπαπαντής είχαμε μέχρι στιγμής την εγχάρακτη επιγραφή στον σταυρό του Αγίου Αντωνίου (1784), την συμβολαιογραφική πράξη πώλησης ιδιόκτητης οικίας του μοναστηριού της Υπαπαντής στη Βέροια (1813) και την επιγραφή του Επιταφίου του μοναστηριού, που τελικά περιήλθε στην κυριότητα της εκκλησίας της Παναγίας του Βελβεντού 1818. Στο σημείο αυτό θα καταπιαστούμε με ένα έγγραφο, που μας δίνει λεπτομέρειες για τα αίτια της πώλησης, με ημερομηνία 11 Αυγούστου 1818.
Το έγγραφο - συστατική επιστολή προς τους Χριστιανούς του Βελβενδού του πρωτοσυγκέλλου του Μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης, που επιδίδεται στον μοναχό Αγάπιο, για να πουλήσει τον επιτάφιο της Υπαπαντής στον Βελβεντό έχει ως εξής:
"† εὐλαβέστατοι ἱερεῖς, τίμιοι προεστῶτες καί λοιποί εύλογημένοι χριστιανοί τοῦ βελβενδοῦ γνωστόν ἔστω ὑμῖν, ὅτι τό μοναστήριον τῆς ὑπαπαντῆς τό εἰς νάουσαν εὐρισκόμενον μέ τό νά ὑπέπεσεν εἰς χρέος βαρύτατον καί δυσοικονόμητον ἐπώλησε πολλά σπίτια του καί αξιόλογα τεφαρίκια πρός ἀνακουφισμόν του, ἀλλ’ ὄντος τοῦ χρέους βαρυτάτου βιάζεται νά πωλήσει καί τόν αξιόλογον ἐπιτάφιόν του, ὅστις ἔγινεν εἰς Κωνσταντινούπολιν μέ βαρύτατα ἔξοδα ὑπέρ τάς ὀκτώ χιλιάδας γρόσια, καί διά κοινῆς γνώμης ὅλων τῶν πατέρων, δι’ ἡμετέρας ἀδείας ἔρχεται πρός ὑμᾶς ὁ τό παρόν μας ἐπιφέρων παπά ἀγάπιος, καί φέρνει τόν ἐπιτάφιον ὡς προλαβόντος ἔγινε μετ’ αὐτοῦ ὁμιλία. προτρέπομεν οὖν ὑμᾶς εὐχετικῶς, ἵνα ἀποβλέποντες εἰς τήν ἔνδειαν τοῦ μοναστηρίου: λάβετε αυτόν με τήν ἰδίαν τιμήν ὁποῦ ἔγινε, ἵνα ἔχητε καί τούς μισθούς ἀπειροπληθεῖς καί παρά τοῦ μισθαποδότου θεοῦ, οὗ ἡ χάρις, καί τό ἄπειρον ἔλεος εἴη μεθ’ ὑμῶν. ἀμήν. ᾳωιη΄: αὐγούστου : ια΄
//[ στο περιθώριο] ὁ εἰρημένος παπά ἀγάπιος εἶναι πληρεξούσιος νά τον πωλήσῃ εἰς ὄσα συμβιβασθείτε.
† ὁ τοῦ ἁγίου Βεῤῥοίας πρωτοσύγκελλος καί ἐπίτροπος Γρηγόριος"
Σημ. Το εύρημα είναι έργο του πατρός Αθανασίου Βουδούρη. Έκανα κάποιες μικροδιορθώσεις, μας δίδει πάρα πολλές πληροφορίες, όπως παρακάτω:
Πληροφορίες - παρατηρήσεις:
1. Το έγγραφο μας πληροφορεί ότι πρωτοσύγκελος και επίτροπος του Βεροίας την ημερομηνία υπογραφής του, 11 Αυγούστου 1818, είναι το ίδιο πρόσωπο, ο Γρηγόριος. Δίνεται έτσι απάντηση σε παλαιότερο ερώτημά μου.
2. Το μοναστήρι βρίσκεται σε ένδεια και "βιάζεται" εξ ανάγκης να πουλήσει την κινητή και ακίνητή του περιουσία ("πολλά σπίτια του"... "και αξιόλογα τεφαρίκια του"), [τεφαρίκια = πολύτιμα κειμήλια], για να καλύψει τα χρέη του. Υπάρχει χρέος του μοναστηριού βαρύτατο και "δυσοικονόμητο". Γι' αυτό αναγκάζεται να πουλήσει και τον αξιόλογο επιτάφιό του.
3. Ο επιτάφιος έγινε στην Κωνσταντινούπολη. Κόστισε πανάκριβα, πλέον των 8.000 γροσίων. Πωλείται με τη σύμφωνη γνώμη όλων τον μοναχών και της Μητρόπολης.
4. Υπεύθυνος από το μοναστήρι, ο οποίος είναι εξουσιοδοτημένος να διαπραγματευτεί την πώληση του επιταφίου, είναι ο παπα Αγάπιος, μοναχός της Υπαπαντής.
5. Ασφαλώς, παρά την πλάγια προσθήκη στο έγγραφο: "ὁ εἰρημένος παπά ἀγάπιος εἶναι πληρεξούσιος νά τον πωλήσῃ εἰς ὅσα συμβιβασθείτε", ο Αγάπιος έχει κάποιον περιορισμό. Αν δεν πάρει όλο το τίμημα, δεν μπορεί να τον δώσει όσο - όσο, γι' αυτό και όπως θα δούμε παρακάτω ο επιτάφιος δεν παραδίδεται στον Βελβενδό. Ο μοναχός Αγάπιος τον φέρνει πίσω στη Νάουσα.
Ο Επιτάφιος έργο ονομαστού εργαστηρίου της Πόλης
Ο Επιτάφιος που παζαρεύεται να πουληθεί στον Βελβενδό Κοζάνης, παραγγέλθηκε στο εργαστήρι της Κωνσταντινούπολης της Κοκώνας του Ωρολογά και είναι εξαιρετικής τέχνης. Ο πατήρ Πορφύριος, που πρώτος αναφέρθηκε στο εύρημα, γράφει: «Ὁ Ἐπιτάφιος, τό μοναστηριακό δηλαδή κειμήλιο πού ἐκποιεῖται, εἶναι καί ἐπώνυμος ἀλλά καί χρονολογημένος. Στην χρυσοκέντητη ἐπιγραφή, πού σώζεται στό κάτω μέρος τοῦ ἐπιταφίου, ἀναφέρεται: Πόνημα Κοκώνας τοῦ Ὡρολογᾶ. Ἐκ τῆς θεαρέστου συνδρομῆς διά τῶν ἐμῶν κόπων τοῦ ταπεινοῦ Κυρίλλου ἱερομονάχου τοῦ Χρυσάφου, Ναουσαίου, Ἡγουμένου δέ Μελετίου, ἀφιερώθη ὁ ἐπιτάφιος οὗτος τῆς ἱερᾶς ἡμῶν μονῆς, τῆς Ὑπαπαντῆς, ἐν ἔτει ᾳωιν (;). Μνήσθητι, Κύριε, τῶν δούλων σου: Δεσποίνης, Χαρίτου, Ζωῆς, Δημητρίου, Δεσποίνης, Λουκᾶ, Αἰκατερίνης, Φωτεινῆς, Ζαφειρίου, τῆς Μηράρχου (;),Ἑλένης» (ΨΗΦΙΔΕΣ, τ. 4ος, σελ. 213).
Στη συνέχεια έγιναν προσπάθειες να επαληθευθούν τα όσα ήταν γνωστά από προδημοσιευμένες περιγραφές του επιταφίου. Έγιναν και σκέψεις, όπως, "δικός μας είναι, να πάμε να τον πάρουμε". Γεγονός είναι ότι ο επιτάφιος φυλάσσεται καλά. Μετά από αίτηση και άδεια της οικείας Μητροπόλεως μελετήθηκε εκ νέου και έτσι έχουμε ακριβέστερες εκτιμήσεις. Φωτογραφία του Βελβεντού δίδει έτος κατασκευής 1812.
Πληροφορίες
Ηγούμενος αναφέρεται ότι είναι ο Μελέτιος. Επίσης ιερομόναχος, που κοπίασε για την εξ ολοκλήρου αποπληρωμή του Επιταφίου δι' εράνων και συνδρομών, αναφέρεται ο Ναουσαίος μοναχός Χρυσάφης με συνδρομητές τους αναγραφόμενους στην επιγραφή, με διαφορετικές αναγνώσεις στα ονόματα των δωρητών.
Α. Διορθώνεται το όνομα της Μηράρχου (εξ αρχής είχε βάλλει ερωτηματικό ο π. Πορφύριος), σε Μηλόχρου. Τι θα πει μηλόχρους. Κόκκινη σαν το μήλο ή αν το "μη" είναι "με", μελάχρους, δηλαδή μελαχροινή. Ο πρωτοσύγκελος π. Αθηναγόρας διάβασε καθαρά μελαχροινής και είναι το πιθανότερο.
Β. Ως προς τους δωρητές έχουμε δύο αναγνώσεις. Τη μία, όπως παραπάνω ήτοι: Δεσποίνης, Χαρίτου, Ζωῆς, Δημητρίου, Δεσποίνης, Λουκᾶ, Αἰκατερίνης, Φωτεινῆς, Ζαφειρίου, Μελαχροινής, Ἑλένης, με αριθμό συνδρομητών ένδεκα (11) και τη δεύτερη που θέλει τα ανδρικά ονόματα να είναι πατρώνυμα ή επίθετα των γυναικών. Έτσι έχουμε: Δεσποίνης Χαρίτου,/ Ζωῆς Δημητρίου,/ Δεσποίνης Λουκᾶ,/ Αἰκατερίνης, Φωτεινῆς Ζαφειρίου,/ Μελαχροινής, Ἑλένης. Σύνολο επτά (7). Πρέπει να παρατηρηθεί ότι στην Εκκλησία μνημονευόμαστε με τα βαπτιστικά μας ονόματα. Η επιγραφή έχει προβλήματα. Τα προβλήματα της δεύτερης ανάγνωσης είναι περισσότερα.
Γ. Ο π. Βουδούρης ανευρίσκει μεταξύ των συνδρομητριών, τη γυναίκα του Ζαφειράκη. Την περίοδο αυτή η Ζαφειράκενα είναι αιχμάλωτος στα Γιάννενα. Πέραν αυτού, ως είχαν τα πράγματα με τις κομματικές αντιπαλότητες στη Νάουσα, δεν ήταν δυνατό να γίνει τέτοια υπέρβαση. Η επιγραφή δεν προσφέρεται για τέτοια ερμηνεία.
Δ. Περιγραφή του επιταφίου, όπως είχαμε του σταυρού, δεν έχουμε, αλλά πέραν του ότι η κεντητική του επιταφίου είναι αριστούργημα, διακοσμείται ο επιτάφιος, κατά τις πληροφορίες που δίδονται, με μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους.
Η πώληση του Επιταφίου στον Βελβεντό Κοζάνης
Ο Επιτάφιος τελικά πουλήθηκε. Ήρθαν οι Βελβεντινοί στη Νάουσα και αγόρασαν τον επιτάφιο για τον Ιερό ναό της Παναγίας του Βελβεντού αντί 4.000 γροσίων. Μισοτιμής. Τα χρήματα κατεβλήθησαν υπό των επιτρόπων της Εκκλησίας της Παναγίας Βελβενδού, "τοῦ ἐντίμου, καί αἰδεσίμου πάπα Ἀγοραστοῦ, καί τοῦ ἐντιμωτάτου Χ΄΄Ρήγα, καί τοῦ κύρ Γεώργη παππουτζῆ".
Από τη Νάουσα υπογράφει πρώτος ο Μάμαντης και έπειτα ο Ηγούμενος και πνευματικός Παπακοσμάς, και ο μοναχός παπα Αγάπιος. Επιβεβαιεί ο επίτροπος του Βεροίας Γρηγόριος.
Στο πωλητήριο, το οποίο σώζεται στη βιβλιοθήκη της Κοζάνης, αναφέρονται πρόσωπα, όπως ο παπα Κοσμάς, ηγούμενος και πνευματικός και ο παπα Αγάπιος της Υπαπαντής (προφανώς πρόκειται περί μοναχού). Τι συνέβη μέσα σε λίγα χρόνια και άλλαξαν τόσα πράγματα, ποια ανάγκη υποχρεώνει το νέο ηγουμενείο να πουλήσει τον μνημειακό αυτό επιτάφιο; Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του π. Αθηναγόρα Μπίδρα, πρωτοσύγκελου της Ι. Μητροπόλεως Βεροίας και Ναούσης. Ο Επιτάφιος είναι καινούριος. Προφανώς πουλήθηκε στο Βελβεντό λόγω αδυναμίας αποπληρωμής χρέους του μοναστηριού της Υπαπαντής σε τρίτους, λόγω της κακής οικονομικής κατάστασης του μοναστηριού. Αντίγραφο του πωλητηρίου, παραχωρήθηκε και αναρτήθηκε στο μοναστήρι, που έχει ως εξής:
Το πωλητήριο
(Τύπος μεγάλης στρογγυλής σφραγίδας της Μονής της Υπαπαντής)
Ἱ/ρχος Τοῦ Ἁγίου Βεροίας καί Ναούσης ἐπίτροπος Γρηγόριος ἐπιβεβαιοῖ
+ Διά τοῦ παρόντος ἐμμαρτύρου, καί ἀποδεικτικοῦ γράμματος δηλοποιοῦμεν ἠμεῖς οἱ ὑποκάτωθεν γεγραμμένοι πατέρες τοῦ Μοναστηρίου τῆς Ὑπαπαντῆς τοῦ Σωτῆρος, ὅτι ἔχοντες ἕνα ἐπιτάφιον κεντητόν κτῆμα ἴδιον του Μοναστηρίου μας, τήν σήμερον τόν ἐπωλήσαμεν πράσει τελεία ἑκουσίως, καί ἀβιάστως διά χρείαν, καί ἀνάγκην τοῦ αὐτοῦ Μοναστηρίου μας εἰς τήν κατά τό Βελβενδόν Ἐκκλησίαν τῆς Παναγίας διά γρόσια 4000, ἤτοι: γρόσια χιλιάδας τέσσαρας, ἄτινα καί ἐλάβομεν εἰς χείρας παρά τῶν ἐπιτρόπων τῆς ρηθείσης Ἐκκλησίας, τοῦ ἐντίμου, καί αἰδεσίμου πάπα Ἀγοραστοῦ, καί τοῦ ἐντιμωτάτου Χ΄΄Ρήγα, καί τοῦ κύρ Γεώργη παππουτζῆ, καί δέν ἔχομεν εἰς τό ἑξῆς νά ζητῶμεν τίποτε παρά τῆς εἰρημένης Ἐκκλησίας πρός τούτου, ὥστε ὁπού τόν ἐπωλήσαμεν οἰκειοθελῶς, καί ἐλάβομεν παρά τῶν ἐπιτρόπων της, ὡς προειρέθη, σῷαν τήν τιμήν του, καί ἀνελλιπῆ. Ἔστω λοιπόν ἀπό τῆς σήμερον, καί εἰς τό ἑξῆς ἡ ἀνωτέρω Ἐκκλησία τῆς Παναγίας εἰς τόν εἰρημένον κεντητόν ἐπιτάφιον τελεία, καί πληρεξούσιος κυρία, χωρίς νά ἐνοχλεῖται τό παράπαν τόσον παρ’ ἡμῶν, ὅσον καί ἀπό τῶν κατά καιρούς ἐν τῇ Σεβασμίᾳ μας Μονῇ χρηματισόντων πατέρων. Ὅθεν εἰς τήν τούτου ἔνδειξιν ἐγένετο καί τό παρόν ἐμμάρτυρον καί ἀποδεικτικόν Γράμμα κατέμπροσθεν τῶν ὑπό, καί ἐπιφαινομένων [Χρ] (;) ἀξιοπίστων ὑποτεθειμένων, καί ἀσφαλισθέν τή σφραγίδι τοῦ Ἱεροῦ μας Μοναστηρίου, ἐγχειρίσθη πρός τούς εἰρημένους ἐπιτρόπους τῆς τοῦ Βελβενδοῦ διαληφθείσης Ἐκκλησίας, ἴνα ἔχῃ τήν ἰσχύν, καί τό κύρος ἐν παντί κριτιρίῳ δικαιοσύνης.
ᾳωιη [1818]: Αὐγούστου Ιστ΄ [16]: ἐν Ναούση
» διαμαντής αναστασίου [Είναι ο Μάμαντης]
ο ηγούμενος και πνευματικός παπακουσμάς βεβεονου
παπα .αγάπιος . της ηπαπαντής . βεβεόνου
Σημείωμα που δημοσιεύθηκε στο μπλοκ του Θ. Ελευθεριάδη ΛΑΟΣ-ΕΠΕΑ
Πολλές φορές τα πράγματα μας ξεπερνούν. Τα όσα εκθέσαμε προηγουμένως, για την Υπαπαντή, συνάδουν προς τα ειωθότα. Συμβαίνουν όμως και τα έκτακτα και τα ασυνήθιστα. Όταν ερευνούσα τα δημοσιευμένα αρχεία του Αλή πασά της Γενναδείου βιβλιοθήκης της Αμερικανικής σχολής Αθηνών, που εκδόθηκαν από το Ινστιτούτο νεοελληνικών ερευνών του εθνικού ιδρύματος ερευνών με την επιμέλεια του καθηγητού Β. Παναγιωτοπούλου, αρκετά έγγραφα ήταν για μένα γρίφοι, ακόμα και αυτά που αναφέρονταν στη Νάουσα. Τα ίδια πιστεύω συναισθήματα και απορίες έζησε και ο φίλος Γ. Χιονίδης, όταν πρώτος από όλους ερεύνησε τα αρχεία στην πρωτογενή τους μορφή.
Είναι απίστευτο αλλά αληθινό. Από την έρευνα της Υπαπαντής φωτίζονται και γενικότερα προβλήματα της ζωής της πόλης για την άγνωστη σε πολλά περίοδο της Αρβανιτοκρατίας, των 10 και πλέον ετών απουσίας του Ζαφειράκη. Η κρίση των οικονομικών της Υπαπαντής είναι ένα σύμπτωμα. Συμβαίνουν άλλα πολύ πιο γενικά, τα οποία εξηγούν την κρίση της Υπαπαντής και αποκαλύπτονται από αυτήν.
Ευχαριστήριο
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον πατέρα Πορφύριο για την ευχή του: "Ἡ ἔρευνα θὰ ξεκλειδώσῃ τὸ μυστικό. Στὸν ἄρχοντα κ. Ἔμμ. Βαλσαμίδη εὐχόμαστε γῆρας μακρόβιον καὶ πίον ἐπ' ἀγαθῷ τῆς γείτονος κοινωνίας καὶ τῶν γραμμάτων". (Σημειώνω ότι ο τίτλος άρχων είναι εκκλησιαστικός. Δεν είναι πολιτικός).
Απάντησα τότε στον πατέρα Πορφύριο: "Ο πατήρ Πορφύριος μου εύχεται παραγωγική μακροβιότητα. Τον ευχαριστώ στ' αλήθεια. Του αντεύχομαι να αργήσει να γεράσει. Η έρευνα είναι φάρμακο πολύ καλό κατά της γήρανσης" (ΨΗΦΙΔΕΣ τ.4ος, σελ. 277/78).
Χρειαζόμαστε τις ευχές. Και πιάνουν, όταν έχουν υπόβαθρο την αγάπη και την καλή προαίρεση. Από τον π. Πορφύριο, τον ηγούμενο της Μονής Προδρόμου της Βεροίας, περιμένω και κάτι άλλο. Το ξέρω ότι είναι βεβαρημένος από υποχρεώσεις, όμως αγαπάει και αυτός πολύ την Υπαπαντή και θα το κάνει. Έχει ανακαλύψει, ίσως πρώτος από όλους, μια λειψανοθήκη σε χωριό της Θεσσαλονίκης.
Η απάντηση του π. Πορφυρίου
Ο π. Πορφύριος απάντησε στην παράκλησή μου για τις πληροφορίες που του ζήτησα. Εμπεριέχονται σε εμπεριστατωμένο δημοσίευμα, ευχάριστη έκπληξη για μένα, του φίλου Ναουσαίου κ. Γιάννη Καρατσιώλη, με τίτλο: Λειψανοθήκη του 1812 από τη Νάουσα, που βρίσκεται στο Ασβεστοχώρι Θεσσαλονίκης (εφ. "ΒΕΡΟΙΑ", 25/3/98).
Η Λειψανοθήκη δεν είναι της Υπαπαντής, είναι από τη Νάουσα και ανήκε στην εκκλησία της Παναγίας. Ωστόσο, η επιγραφή της είναι πολύ ενδιαφέρουσα, γιατί επιβεβαιώνει ότι στη Νάουσα και στα χρόνια της επικράτησης του Αλή πασά, παρά τις αυθαιρεσίες των Αλβανών, υπήρχαν εργαστήρια αργυροχοΐας.
Η επιγραφή έχει ως εξής:
1812: Κατά μήνα Νοέμβριο 27: Δία συνδρομῆς / τῶν ὀρθοδόξων, καὶ ἐπιστασίας τοῦ αἰδεσιμοτάτου / ἱερέως Κωνσταντίνου πρωτοπαπᾶ τοῦ μ: πατζιώρη / κτῆμα τῆς κατὰ Νάουσαν Παναγίας, ἐπίτευγμα Γεωργίου / υἱοῦ τοῦ αὐτοῦ πρωτοπαπᾶ, ἀρχιερατεύοντος τοῦ πανιερωτάτου ἁ / γίου Βερροίας Κυρι-Ζαχαρίου καὶ ἐπιτροπεύοντος τοῦ τιμιωτάτου / κυρίου Κωνσταντίνου Διαμαντῆ: Ἐν Ναούσῃ://
Ο κ. Καρατσιώλης, σύμφωνα με τις πληροφορίες που έχει πάρει από τον π. Πορφύριο, αναφερόμενος στην επιγραφή και τη λειψανοθήκη γράφει:
"Η επιγραφή είναι χαραγμένη σε ασημένια πλάκα που είναι βιδωμένη στο καπάκι της λειψανοθήκης εσωτερικά, τα δε άγια λείψανα ανήκουν στους αγίους, που οι μορφές τους, (με την τεχνική του φουσκωτού), υπάρχουν στο εμπρόσθιο μέρος του μικρού κιβωτίου. Οι άγιοι αυτοί είναι από αριστερά προς τα δεξιά κοιτάζοντας: Ο άγιος μεγαλομάρτυς Παντελεήμων, ο όσιος Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης και ο άγιος μεγαλομάρτυς Προκόπιος".
Αρβανιτοκρατία
Το 1812 βρισκόμασταν στο μέσο της αρβανιτοκρατίας. Η κατάσταση στη Νάουσα δεν ήταν καθόλου καλή. Λεηλασίες, βιαιότητες και φόνοι διαπράττονται από τους στρατιώτες του Αλή για λόγους εκδίκησης ή για χρηματισμό. Οι άρχοντες του τόπου αποδείχτηκαν ανεπιτήδειοι διοικητές της πόλης στην εξυπηρέτηση των κοινών συμφερόντων. Αναφέρονται οι: Κωνσταντίνος Ψωμάς (Ντίνης) και ο Κωνσταντίνος Μόσκοβος και βεβαίως ξεχωρίζει ο Αναστάσιος Διαμαντής ή Μάμαντης. Στην ιστορία Πλαταρίδη - Στουγιαννάκη σημειώνεται: "οὔτε τὰ μέτρα τῆς διοικήσεως, οὔτε ἡ μέριμνα περὶ τῆς δημοσίας ἀσφαλείας καὶ τάξεως, οὔτε ἡ τῶν κοινῶν συμφερόντων προστασία καὶ θεραπεία ἦσαν ἀξιόλογα ἐν προηγουμένοις χρόνοις".
Οι ορισμένοι από τη συνθήκη Αλβανοί, 200 τον αριθμό (Ιστορία της πόλεως Ναούσης, Ευστάθιος Στουγιαννάκης - Δημήτριος Πλαταρίδης, σελ. 103), σε λίγο χρόνο πέρασαν τους χίλιους, εκτρεπόμενοι, ατιμώρητοι, σε ληστεύσεις καθ' οδόν, σε νυκτοκλοπές, σε αυθαιρεσίες και βιαιοπραγίες στην αγορά και σε παντοειδή πλημμελήματα, ακόμη και εγκλήματα και κακουργήματα. "Ἡ ἀκμάζουσα βιοτεχνία καὶ τὸ ἐμπόριον ἔπασχον τὰ μέγιστα ἐκ τῆς ἀπραξίας, μὴ τολμώντων τῶν ἐμπόρων καὶ βιοτεχνῶν νὰ μεταβῶσιν εἰς τὰ καταστήματά των δι' ἔλλειψιν ἀσφαλείας ζωῆς καὶ περιουσίας". (ό.π. σελ. 105).
Κάτω από αυτές τις συνθήκες η λειψανοθήκη είναι μάρτυρας ότι η Νάουσα αγωνίζεται να επιβιώσει και να βγει από το τέλμα στο οποίο την έφεραν οι περιστάσεις. Από την επιγραφή πληροφορούμαστε ότι επίτροπος της εκκλησίας της Παναγίας είναι ο τιμιώτατος Κωνσταντίνος Διαμαντή, εκ των αρχόντων της πόλης και πιθανώς αδελφός του Αναστασίου Διαμαντή ή Μάμαντη. Ότι δεσπότης είναι ο Ζαχαρίας και ασημουργός ο Γεώργιος, γιος του προϊσταμένου της ενορίας της Παναγίας παπα Κωνσταντίνου Πατζιώρη.
Ευχαριστίες οφείλω στον πατέρα Πορφύριο, όπως και στον συμπατριώτη Γιάννη Καρατσιώλη, που πάντα έχουν κάτι να πουν για την ιστορία και την παράδοση της πόλης.
Γιατί το Μοναστήρι ξεπουλάει
Το ερώτημα γιατί το μοναστήρι πουλάει την περιουσία του και το άλλο, ποιος ο ρόλος του Μάμαντη στη συναλλαγή, και ακόμη, πώς η Μητρόπολη είναι σύμφωνη στις εκποιήσεις των κειμηλίων του μοναστηριού, έμενε αναπάντητο, μέχρις ότου η έρευνά μας φώτισε γενικότερα τα συμβαίνοντα στη Νάουσα την περίοδο αυτή.
Στην προσπάθειά της η διάδοχη του Ζαφειράκη πολιτική ηγεσία να παρουσιάσει έργο και ακόμη στη βεβαιότητά της ότι ο κίνδυνος από τον Ζαφειράκη και την μερίδα του τελείωσε, υπερχρέωσε τη Νάουσα, συνάπτοντας δάνεια από τους σαράφηδες της Θεσσαλονίκης με υπέρογκο τόκο, με την εγγύηση του Κοινού.
Στην κρίση με το κατοχικό και άνομο καθεστώς της Αρβανιτοκρατίας, οι ταγοί της Νάουσας δημιούργησαν πρωτοφανή οικονομική κρίση στην πόλη με συνέπεια να είναι η πόλη εκτεθειμένη στους δανειστές της. Την κατάσταση επιδεινώνει και το παλάτι, που στην αναφορά του Ζαφειράκη, απαντά, στην αρχή, ικανοποιώντας σε βάρος της πόλης τα αιτήματα και επαναφέροντας τα πράγματα από την αταξία σε τάξη, μονομερώς, καταδικάζοντας τη Νάουσα σε φοβερό μαρασμό. Φοβερή κρίση. Εκποιούνται τα πάντα σε κατάσταση πανικού.
Η αγωνία και ο πανικός οφείλονται στον δανεισμό, στους πρόσθετους φόρους, αλλά και στα μηνύματα που φτάνουν από την Κωνσταντινούπολη με φιρμάνια που προοιωνίζουν ανατροπή, και ενδεχομένως αποκατάσταση του προϋφιστάμενου νομικού, πολιτικού και πολιτιστικού καθεστώτος. Προϊόντος του χρόνου, ο Αλή πασάς κατακρίνεται ως σφετεριστής περιοχών ξένης διοικητικής περιφέρειας, και στη συνέχεια χαρακτηρίζεται επίβουλος και επίδοξος σφετεριστής του θρόνου. Η οθωμανική αυτοκρατορία βαδίζει αργά. Σταδιακά ο Αλή χάνει έδαφος. Υποχρεώνεται να δεχτεί συγκατοίκηση στη Νάουσα με τον πασά της Θεσσαλονίκης και τον εκπρόσωπο της Βαλιντέ Χανούμ. Στη συνέχεια υποχρεώνεται να επιστρέψει με ασφάλεια την οικογένεια του Ζαφειράκη από τα Γιάννενα στη Νάουσα και τέλος καλείται να αποσύρει τα στρατεύματά του από τη Νάουσα. Αναμένεται πλέον η επιστροφή του Ζαφειράκη. Ο Αναστάσιος Διαμαντή ή Μάμαντης πρέπει να τα μαζεύει και να φύγει σε άλλο μέρος. Στη Νάουσα νιώθει απελπιστικά ανασφαλής.
Συνάφθηκε τέτοιο δάνειο;
Η απάντηση είναι ναι. Αλίευσα από το αρχείο του Αλή πασά έγγραφα, τα οποία μαρτυρούν ότι οι Σαράφηδες της Θεσσαλονίκης έχουν εγείρει αγωγή κατά της πόλης και ζητούν τα οφειλόμενα. Οι Ναουσαίοι διατείνονται ότι έχουν εξοφλήσει το δάνειο και σε κάθε περίπτωση αρνούνται να δικαστούν στη Θεσσαλονίκη. Έχουν το προνόμιο οι Ναουσαίοι να δικάζουν τις εκτός της Ναούσης διαφορές τους στη Νάουσα. Οι Θεσσαλονικείς δανειστές αναφέρονται στον Αλή και ζητούν την παρέμβασή του.
Ο Αλή πασάς ενεργεί αλληλογραφία με τη Νάουσα. Οι Ναουσαίοι αναφέρουν τα ίδια, προσθέτοντας, ότι δέχονται να "κρισολογηθούν" (να δικαστούν) στα Γιάννενα. Ο Αλή ζητάει τις αποδείξεις εξόφλησης του δανείου. Οι Ναουσαίοι αποκαλύπτουν ότι δεν έχουν τις αποδείξεις, τις πήρε εκείνος που έφυγε! Ο Μάμαντης για τη Θεσσαλονίκη δεν έφυγε μόνος. Τα πήρε όλα και έφυγε.
Είδαμε την εκκλησιά της Παναγίας να πουλάει, οι άλλοι ναοί ασφαλώς πουλάνε, η Υπαπαντή πουλάει, όλα πουλήθηκαν μισοτιμής για να συγκεντρωθούν χρήματα. Οι μοναχοί και οι επίτροποι πουλούσαν κτήματα, κειμήλια, και ό,τι άλλο, και με την άδεια της Μητρόπολης, και τα χρήματα που έπαιρναν απλώς άλλαζαν χέρια. Αν όσα μαζεύτηκαν πήγαν στο χρέος της πόλης είναι άγνωστο. Το χρέος είναι βαρύ. Το χρέος δεν εξοφλήθηκε, αυτό είναι βέβαιο. Γι' αυτό οι απαιτήσεις και η ταραχή στην πόλη είναι μεγάλες. Το μαρτυρεί το πλήθος των υπογραφών του τελευταίου εγγράφου.
Διαφωτιστικά έγγραφα του Αρχείου του Αλή πασά
Σχετικά έγγραφα του αρχείου του Αλή πασά, δημοσιευμένα (Βαλσαμίδης, Η πάλη της Νάουσας με τον Αλή πασά και οι ξένες δυνάμεις) είναι τέσσερα:
1. Το υπ' αριθμ. 270/11-08-1805, ό.π. σελ. 243. Αναφέρεται στην προσπάθεια του Αλή και των ανθρώπων του στην Υψηλή Πύλη να διωχθεί ο Ζαφειράκης από τη Νάουσα. "... καὶ ὁ Ζαφίρης κοτσιάμπασης αὐτός ἄς πάει στὸν βαλή του [στη Θεσσαλονίκη] καὶ σάν μπιτήσει ἔτζη τότες γίνεται κατά τὸ σιάνι σου" (σιάνι=φήμη).
Από το έγγραφο αυτό συμπεραίνεται ότι το 1805 ο Ζαφειράκης είναι ακόμη άρχοντας στη Νάουσα. Η τρίτη εκστρατεία του Αλή κατά της Ναούσης θα εκδηλωθεί με την έναρξη του 1806. Η πολιορκία είναι ασφυκτική. Τελικώς η πόλη παραδίδεται κατόπιν συμφωνίας. Ο Ζαφειράκης καταφεύγει στη Θεσσαλονίκη.
2. Το υπ' αριθμ. 707/06-06-1814, ό.π. σελ. 273. Το έγγραφο στέλνεται από τον Χουσεΐν, άνθρωπο του πασά από την Κωνσταντινούπολη και είναι ενημε
