Ψάχνοντας κανείς μέσα σε κάποιο από τα πολυάριθμα παλαιοβιβλιοπωλεία της Γερμανίας, μπορεί με λίγη τύχη να πέσει σε αρκετά ενδιαφέροντα βιβλία περασμένων δεκαετιών που αφορούν την ιστορία, τον πολιτισμό ή την ανθρωπογεωγραφία της πατρίδας μας. Μια ιδιαίτερη κατηγορία αποτελού¬¬ν οι εκδόσεις διαφόρων γερμανών περιηγητών, που επισκέφτηκαν σε παλαιότερες εποχές την Ελλάδα και μεταφέρουν στο αναγνωστικό κοινό, πέρα από ιστορικές και πολιτισμικές πληροφορίες, ακόμη και πολλά προσωπικά τους βιώματα και εντυπώσεις. Ένα από αυτά τα βιβλία ανακάλυψα πριν αρκετό καιρό με τον τίτλο «Ελλάδα – Ταξίδια στους αρχαίους θεούς» (Griechenland – Fahrten zu den alten Göttern), που εκδόθηκε αρχικά το 1938 και μετέπειτα το 1943 στη Λειψία από τον εκδοτικό οίκο Insel-Verlag, με συγγραφέα κάποιον Φραντς Σπούντα (Franz Spunda).
Το βιβλίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί άνετα, ως ένα είδος πολιτιστικού τουριστικού οδηγού της εποχής. Μέσα στις 416 σελίδες του βρίσκει κανείς λεπτομερείς και γλαφυρές περιγραφές από επισκέψεις σε όλους σχεδόν τους αξιόλογους αρχαιολογικά και τουριστικά τόπους της Ελλάδας, από την Κέρκυρα ως τα Δωδεκάνησα, και από την Πελοπόννησο και Κρήτη ως ακόμα και την Κωνσταντινούπολη και τη Μικρά Ασία. Διαβάζοντας το βιβλίο μπορεί να ανακαλύψει κανείς, εκτός από τον αμφιλεγόμενο θαυμασμό των Γερμανών εκείνης της εποχής προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, πολλά περιγραφικά άγνωστα στοιχεία από τις πόλεις και τα μέρη που επισκέπτονταν ο συγγραφέας, μεταξύ αυτών και την Βέροια. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει στην περίπτωση αυτή το γεγονός, ότι η παραμονή του στη μακεδονική πόλη συμπίπτει χρονικά με την εκδήλωση του μεταξικού πραξικοπήματος της 4ης Αυγούστου.
Ο περιηγητής Φραντς Σπούντα (*1.1.1890 Όλμιτς/Τσεχίας - † 1.7.1963 Βιέννη) ήταν φιλόλογος καθηγητής Γυμνασίου και συγγραφέας. Ήδη από τη δεκαετία του ‘20 έκανε μεγάλα ταξίδια στην Ελλάδα και στην ευρύτερη Ανατολή. Από το 1932 υπήρξε μέλος του ναζιστικού κόμματος και της ναζιστικής Ένωσης Διδασκάλων, ενώ το 1938 με την προσάρτηση της Αυστρίας στο Τρίτο Ράιχ, έγινε πρόεδρος του Συνδέσμου Γερμανών Συγγραφέων στην Αυστρία. Στη δεκαετία του ʹ30 αρθρογραφούσε και στην εφημερίδα του γερμανικού ναζιστικού κόμματος «Λαϊκός παρατηρητής» („Volksbeobachter“). Μετά τον πόλεμο, στα πλαίσια της «αποναζιστικοποίησης», τα έργα του είχαν απαγορευτεί μέχρι το 1949, ενώ ο ίδιος ασχολήθηκε μετά ως ελεύθερος συγγραφέας.
Οι εκκλησίες της Βέροιας
Με τον ερχομό του στη Βέροια μαζί με άλλους συνταξιδιώτες, και αφού είχε περάσει προηγουμένως από την Φλώρινα, την Έδεσσα και την Νάουσα, ο Σπούντα εντυπωσιάζεται από την ομορφιά της. «Η Βέροια είναι η πιο μαγευτική πόλη της Μακεδονίας» γράφει στο βιβλίο του και «σε κάθε περίπτωση προσφέρει, ως προς τη γραφικότητα της, πολύ περισσότερα θέλγητρα από κάθε άλλη». Βρίσκει πολύ σπουδαίες τις πολλές παλιές εκκλησίες της, που τις αποκαλεί μάλιστα «αυλοεκκλησιές», για να εξηγήσει στη συνέχεια ότι δεν πρόκειται για «εκκλησίες της Αυλής κάποιου ηγεμόνα, αλλά εκκλησίες στην αυλή σπιτιών, οι οποίες ήταν επίτηδες έτσι κρυμμένες, ώστε να μη μπορούν να τις ανακαλύψουν οι Τούρκοι». Οι εκκλησίες αυτές είναι «χαμηλά κτίσματα, που μοιάζουν με ευρύχωρο στάβλο – συνεχίζει ο συγγραφέας. Έργα τέχνης δεν υπάρχουν εδώ μέσα, αλλά αυτό που ανακαλύπτει κανείς είναι, ό,τι πιο εξαίσιο έχει δημιουργήσει ο Χριστιανισμός: την (αθώα) παιδική πίστη και την καθαρότητα των ψυχών, που θυμίζει τους πρώτους Χριστιανούς στις κατακόμβες».
Στη συνέχεια ο γερμανός περιηγητής δίνει την εξήγησή του για τη δημιουργία αυτών των ιδιαίτερων ναών και αναφέρει σχετικά:
«Εκείνο που οδήγησε τους Χριστιανούς εκείνης της εποχής στις «αυλοεκκλησσιές» ήταν περισσότερο μια κοινή συναίσθηση του «θέλουμε να παραμείνουμε ταπεινοί και απόμεροι». Εκτός αυτού, για μια δημόσια εκκλησία θα έπρεπε να πληρώνει κανείς υψηλό φόρο. Σ’ αυτές τις παράνομες εκκλησίες εξοικονομούσε κανείς αυτή τη δαπάνη και είχε επιπλέον αυτό το «αναρίγισμα του μυστικού». Για την τούρκικη στρατιωτική εξουσία θα ήταν πολύ εύκολο με επιδρομές να κάψουν όλες αυτές τις εκκλησίες. Θα πρέπει λοιπόν να υποθέσει κανείς, ότι οι πασάδες ανέχονταν αυτό το «κρυφτό». Στη Βέροια δεν υπήρξαν διωγμοί των Χριστιανών. Οι εκκλησίες δέχτηκαν βέβαια μερικές φορές επιδρομές από τους Τούρκους αλλά μόνο για να εκβιάσουν εκείνοι χρήματα από τους Χριστιανούς».
Για την κατάσταση των εκκλησιών που επισκέπτεται, ο Σπούντα αναφέρει, ότι το εσωτερικό τους είναι «εντελώς ρημαγμένο, εδώ κι εκεί φαίνονται κάποιες σπαθιές στις τοιχογραφίες, πράγμα που μαρτυρεί κάποια παλιότερη εχθρική εισβολή των Τούρκων μέσα στα κτίρια». Αναφέρει επίσης, ότι από τότε που ανεγέρθη ένας ευρύχωρος ναός στην πόλη (σ.σ.: πιθανόν ο Άγιος Αντώνιος), οι παλιές αυλοεκκλησίες δεν χρησιμοποιούνται πλέον. Ως καλύτερα διατηρημένες βρίσκει τις εκκλησίες της Αγίας Κυριακής και του Χριστού.
Στον εβραίικο μαχαλά
Την περιέργεια του γερμανού περιηγητή κεντρίζει, ίσως όχι μόνο λόγω ιδεολογίας, και η εβραϊκή συνοικία της πόλης, «το γκέτο», όπως το αποκαλεί σύμφωνα με την γερμανική ορολογία της εποχής.
«Η Βέροια έχει κι άλλο ένα αξιοθέατο, το γκέτο, το οποίο έχει διατηρηθεί πλήρως στην παλιά του μορφή. Αποτελεί μια πόλη καθεαυτή στην πλαγιά προς το ποτάμι, με μία άνω και μια κάτω πύλη. Μέχρι το 1912 οι Εβραίοι ήταν εξαναγκασμένοι να ζουν εδώ μέσα. Αλλά και σήμερα ακόμη κατοικούν μερικές οικογένειες. Τριγυρίζοντας μέσα στη συνοικία, μας έκανε εντύπωση το υπερβολικό ύψος των σπιτιών. Επειδή έλειπε ο χώρος για την επέκταση, οι άνθρωποι ήταν αναγκασμένοι, λόγω του αυξανόμενου πληθυσμού να κτίζουν επιπλέον ορόφους, στην αρχή έναν, μετά κι άλλον ένα και στο τέλος, σε μερικά σπίτια, έναν τρίτο. Τώρα κρέμονται αυτές οι υπερκατασκευές στραβά στον αέρα και απειλούν να πέσουν κάτω με την πρώτη θύελλα».
Ο Σπούντα παρατηρεί και τους εβραίους κατοίκους του μαχαλά, που ο πληθυσμός του εκείνη την εποχή ανέρχονταν σε 470 περίπου, με τη γνωστή φυλετική προκατάληψη και αλαζονεία της ναζιστικής ιδεολογίας.
«Στις πόρτες κάθονται σταυροπόδι παραμελημένα Εβραιόπουλα. Από τα ανοίγματα μυρίζει σκόρδο και κρεμμύδια. Οι Εβραίοι της Βέροιας είναι Σπανιόλοι, στα πρόσωπά τους απουσιάζει η χαρακτηριστική έκφραση των ανατολικών Εβραίων, με το γνωστό μίγμα από δουλοπρέπεια και αλαζονεία. Οι κινήσεις τους έχουν κάτι ισορροπημένο σε αντίθεση με την νευρική ανησυχία των φυλετικά ομοίων τους σε εμάς. Στην κατάσταση που βρίσκεται το γκέτο ο Ιουδαϊσμός κάνει μια αθώα εντύπωση. Ποιος μπορεί όμως να μαντέψει, τι πραγματικά έχουν μέσα στο μυαλό τους; Μια γριά γιαγιά, που ξεψειρίζει το εγγόνι της, κατάλαβε από τις κουβέντες μας ότι είμαστε Γερμανοί, μας ρίχνει μια μοχθηρή ματιά και κλείνει τη πόρτα μπροστά μας».
Στη βόλτα του μέσα στα σοκάκια επισκέπτεται και τη συναγωγή την οποία όμως βρίσκει κλειστή. Το όλο σκηνικό τριγύρω του δημιουργεί στον γερμανό περιηγητή μια ατμόσφαιρα εξωπραγματική.
«Η θέα από την άνω πύλη είναι τρομακτική. Όλα αυτά τα στρυφνά σπίτια σε κατάσταση κατάρρευσης φαίνονται σαν ένας εξπρεσιονιστικός πίνακας. Κάθε στιγμή μπορεί να εμφανιστεί ένα γκόλεμ (σ.σ.: πρόκειται για μια φιγούρα της μεσαιωνικής εβραϊκής λογοτεχνίας και μυστικισμού, από ένα ον φτιαγμένο με πηλό, με μορφή ανθρώπου και υπερφυσικές ικανότητες, δημιούργημα κάποιου σοφού ραβίνου, και το οποίο μπορεί να εκπληρώσει οποιαδήποτε ανθρώπινη επιθυμία). Όμως εδώ δε μένει πλέον κανένας Ραβίνος» συμπληρώνει ο συγγραφέας για να αναφέρει στη συνέχεια, πως οι Εβραίοι της Βέροιας ζουν κυρίως με την οικονομική ενίσχυση, που προέρχεται από την Αμερική. «Ζουν σαν τελευταία κατάλοιπα μέσα σε ένα μουσείο. Όπως οι καλόγεροι στα μοναστήρια. Εβραίοι και καλόγεροι, σαν τελευταία μουσειακά κατάλοιπα: αυτός είναι άραγε ο δρόμος της νέας Ευρώπης;» διερωτάται ο Σπούντα, διαποτισμένος από το πνεύμα της κρατούσας ιδεολογίας της πατρίδας του.
Ο φιλογερμανός καθηγητής
και η «Επανάστασις»
Στον περίπατο του γερμανού περιηγητή με την παρέα του μέσα στα σοκάκια του μαχαλά, τους πλησίασε και τους έπιασε κουβέντα ένας Βεροιώτης. Πρόκειται για έναν «προφέσορα, που έχει ακούσει πολλά για τη νεολαία του Χίτλερ και επιθυμεί να δημιουργήσει κάτι παρόμοιο και στη Βέροια» αναφέρει ο συγγραφέας. «Έχει ήδη μια μαθητική μουσική ορχήστρα και θέλει να μάθουν να παίζουν και ναζιστικά εμβατήρια της παραστρατιωτικής οργάνωσης SA, αλλά δεν βρίσκει παρτιτούρες. Μπορούμε να βοηθήσουμε τον άνθρωπο. Σημειώνουμε τη διεύθυνσή του και υποσχόμαστε να του στείλουμε αυτό που επιθυμεί» γράφει με έκδηλη ευχαρίστηση ο Σπούντα. Ο προφέσορας με ενθουσιασμό τους δήλωσε επίσης, πως μαθαίνει μόνος του γερμανικά, για να μπορεί να διαβάζει τα βιβλία της «Νέας Γερμανίας». Στη σχετική συζήτηση για τους κατοίκους του γκέτο, ο ίδιος ανάφερε στους γερμανούς επισκέπτες, ότι θεωρεί τους βεροιώτες Εβραίους ακίνδυνους, όχι όμως και τα παιδιά τους, που όταν μορφώνονται γίνονται «κομμουνιστές υποκινητές». Στο τέλος μάλιστα, δεν παρέλειψε να τους αναφέρει μια σειρά ονομάτων από αυτούς.
Εκείνη ακριβώς την ώρα ο Σπούντα έγινε μάρτυρας συνταρακτικών ιστορικών γεγονότων:
«Ενώ κουβεντιάζαμε έτσι γενικά, - γράφει στο βιβλίο του - ακούσαμε τρομπέτες να ηχούν δυνατά μέσα από το στρατόπεδο, και είδαμε στρατιώτες να τρέχουν μέσα στους δρόμους. Οι γυναίκες στριγγλίζοντας κλείστηκαν στα σπίτια τους. Ο προφέσορας μας εξηγεί: „Επανάστασις! Στην Αθήνα συνέβη ένα πραξικόπημα. Όλες οι τηλεφωνικές γραμμές διεκόπησαν“. Ένα αυτοκίνητο τρέχει σαν αστραπή προς τη μεριά μας, και από μέσα του βγάζουν τρεις δεμένους άνδρες. Από τη στρατιωτική διοίκηση ανακοινώνεται, πως απαγορεύονται οι συγκεντρώσεις και οι εξώπορτες των σπιτιών πρέπει από τις εννιά το βράδυ να είναι κλειδωμένες».
Μετά από λίγες ώρες, ο ξένος επισκέπτης συμμετείχε άθελά του και ο ίδιος, ως θύμα πια, στα αναπάντεχα δρώμενα της πόλης:
«Μέσα στα βαθιά μεσάνυχτα χτυπάνε στην πόρτα μου: „Σηκωθείτε!“ Ανοίγω: τρεις άνδρες με τις λόγχες εφʹ όπλου. „Πάρτε μαζί το διαβατήριό σας!“ Με ανακρίνουν μέσα στη στρατιωτική διοίκηση, εξετάζουν το διαβατήριό μου, με ρωτούν διεξοδικά. Ο ανακριτής πετάει μερικές ρώσικες λέξεις. Δεν θέλουν να με πιστέψουν. „Το διαβατήριο είναι πλαστό!“ υποστηρίζουν. Τι στο διάολο συμβαίνει άραγε; Με ρωτάνε, αν γνωρίζω κάποιον στη Βέροια, ο οποίος μπορεί να επιβεβαιώσει τα στοιχεία μου. Σωστά, ο προφέσορας. Τους δείχνω τη διεύθυνσή του και τον φέρνουν. Τότε ξεκαθαρίζονται όλα και μαθαίνω, ότι η νέα δικτατορία του Μεταξά έδωσε διαταγή να ανακριθούν αμέσως όλοι οι ξένοι, ώστε να μπορέσουν να συλληφθούν όλοι οι κομμουνιστές πράκτορες. Αποδείχτηκε ότι, εκείνο που μας έκανε ύποπτους ήταν, ότι περάσαμε μέσα από το γκέτο και δεν ενοχλήσαμε τους Εβραίους, πράγμα που (στα μάτια των αρχών) σήμαινε, ότι οι ξένοι μπορεί να είναι μόνον μπολσεβίκοι, που συμπαθούν τους Εβραίους. Ευτυχώς που μας μίλησε (προηγουμένως στο γκέτο) ο γερμανόφιλος φίλος μας, διαφορετικά θα καθόμασταν πολύ καιρό μέσα σε μια άθλια φυλακή της Βέροιας».
Με τη λύση της παρεξήγησης όλοι ήσαν πια ευχαριστημένοι. Ο ανακριτής ζήτησε συγνώμη και θέλοντας να δικαιολογηθεί, του ανάφερε, ότι η φυσιογνωμία του έμοιαζε με ενός άλλου πανούργου, καταζητούμενου πράκτορα, τον οποίο καταδίωκαν πολύ καιρό για να τον συλλάβουν. «Μεταξύ καφέ και τσιγάρου (ο ανακριτής) μου διηγείται, πως ολόκληρη η Μακεδονία είναι γεμάτη από ξένους πράκτορες. Οι τύποι αυτοί μιλάνε καλά ελληνικά και έχουν διαβατήρια από οποιαδήποτε χώρα. Χτες συνέλαβαν στη Νάουσα τον αρχηγό της κομμουνιστικής οργάνωσης στη ζυθοποιεία. Ο συλληφθείς είχε γερμανικό διαβατήριο, που φυσικά ήταν πλαστό, και κυκλοφορούσε για καμουφλάρισμα με μια σβάστικα καρφιτσωμένη στο πέτο του» αποτυπώνει ο Σπούντα τα λεγόμενα του ανακριτή του. Παρακάτω, κλείνοντας την αφήγησή της επεισοδιακής παραμονής του στη Βέροια αναφέρει:
«Θα είχαμε μάθει ευχαρίστως και άλλα, όμως στη συνέχεια προσήχθησαν και άλλοι συλληφθέντες και άρχισαν να ανακρίνονται. Έτσι ζήσαμε στην Ελλάδα μια επανάσταση, η οποία όμως, όσον αφορά εμάς προσωπικά, έμοιαζε πιο πολύ με οπερέτα, όπου σκηνοθέτης ήταν «το τυχαίο». Αυτή η εμπειρία ανήκει όμως στη φύση ενός ταξιδιού στη Μακεδονία».
* Ο Γιώργος Μ. Βραζιτούλης είναι δρ τοπογράφος μηχανικός και μέλος της συντακτικής επιτροπής του ελληνογερμανικού περιοδικού «Εξάντας» του Βερολίνου.
*Υπόμνημα του συγγραφέα και δικηγόρου Γιώργου Λιόλιου:
Ο Αυστριακός Franz Spunda ήταν ένας πολυγραφότατος συγγραφέας εντελώς άγνωστος στην Ελλάδα, ενώ γενικά το έργο του έχει μελετηθεί ελάχιστα.
Με το βιβλίο, που παρουσιάζει στο εξαιρετικό κείμενό του ο Γιώργος Βραζιτούλης, ο Spunda εντάσσεται καταρχήν στην παράδοση των φιλελλήνων συγγραφέων. Οι αναφορές του όμως στην εβραϊκή συνοικία της Βέροιας και στους Εβραίους κατοίκους της δείχνουν την βαθιά επιρροή του από την εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία και τον φυλετικό λόγο περί καθαρότητας του Άριου σε αντιδιαστολή με τον ακάθαρτο Εβραίο. Στην Ελλάδα την ρητορική αυτή συναντούμε στη διάρκεια της Κατοχής στα άρθρα της φιλοναζιστικής εφημερίδας της Θεσσαλονίκης Νέα Ευρώπη.
Στην περιγραφή της εβραϊκής συνοικίας από τον Spunda, έχουμε ένα παράδειγμα της διαδικασίας κατασκευής στερεοτύπων. Ο συγγραφέας περιγράφοντας την γειτονιά των Εβραίων χρησιμοποιεί την στερεοτυπική λέξη «γκέτο» και τα στοιχεία που συνθέτουν την παραδοσιακή εικόνα ενός γκέτο στη ρεαλιστική παράδοση αλλά σε μια παραλλαγή που δομείται κατά βάση από τα στερεοτυπικά του στοιχεία: αυτά της εγκατάλειψης, της βρωμιάς και της μυρωδιάς, με την χρήση συγκρητισμού των στερεοτυπικών εικόνων από εβραϊκές συνοικίες της Γερμανίας.
Επιπλέον, αναπαράγει στα σχόλιά του την επίσημη χιτλερική προπαγάνδα, σύμφωνα με την οποία ο Εβραίος αποτελούσε γενικώς μια απειλή για το γερμανικό λαό, για το Ράιχ, για τη συνέχιση της άριας φυλής κλπ, η οποία (απειλή) μέσα από μια φαντασιακή διαδικασία που συνέδεε τον Εβραίο με τον κομμουνισμό μεταβλήθηκε σε «πραγματικό» κίνδυνο.
Τέλος, η διατύπωση ότι ο Εβραϊσμός σε γκετοποιημένη μορφή φαίνεται ακίνδυνος μπορεί να ερμηνευτεί και ως υπονοούμενη δικαιολογία για την προληπτική «κράτηση» των εχθρών του Ράιχ, που δε σημαίνει τίποτα άλλο από τη φυλάκισή τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο του Αλέκου Χατζηκώστα «Τα...
Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «ατέχνως» το νέο (11ο)...
