Την 25η Μαρτίου 1821 το πάντοτε ολιγάριθμο Έθνος των Ελλήνων αποφασίζει να καταθέσει τη ζωή του σαν απλό ενέχυρο της Ελευθερίας. Και την απόφαση αυτή παίρνει μέσα σε μια ταπεινωμένη Ευρώπη από την Ιερή Συμμαχία, «απιστούσης» στην ελευθερία και των ατόμων και των λαών, της Ευρώπης του Μέττερινχ,, που πιστεύει στο fuit Graecia. Με την απόφαση εκείνη το αγνοημένο και ταπεινωμένο Έθνος φανερώνει το καταπληκτικό ψυχικό του ανάστημα. Στο fuit Graeciaτης μυωπικής ευρωπαϊκής διπλωματίας, απαντά με το Graecia est. Και γίνεται το θαύμα:
Ο ευγενέστερος λαός του κόσμου δημιουργεί ελεύθερη γωνιά γης. Στην ταπεινωμένη Ευρώπη της Ιερής Συμμαχίας διαχύνει τη ριγηλή πνοή του ηρωικού και φιλελεύθερου πνεύματος. Θεμελιώνει με ποταμούς αίματος κι απίστευτες θυσίες την αρχή των Εθνικοτήτων, που θα γίνει η βάση του Διεθνούς Δικαίου, ενθαρρύνει τα φιλελεύθερα κινήματα των ευρωπαϊκών λαών και τις επαναστάσεις των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής, ξεθεμελιώνει την αυτοκρατορία που είχαν ιδρύσει οι απόγονοι των ομάδων του Τουρκεστάν και η οποία είχε εξευτελίσει την έννοια του ανθρώπου.
Πώς όμως συντελέστηκε το θαύμα; Πώς ο τραγικός ραγιάς των 400 χρόνων της ασιατικής τυραννίας αναδεικνύεται ξαφνικά ο Έλληνας του Εικοσιένα και πώς η ταπεινωμένη Ρωμιοσύνη γίνεται και πάλι η «υπερήφανος Ελλάς»;
Την απάντηση τη βρίσκουμε σε μια παλιά λιθογραφία, άκομψο έργο λαϊκού ζωγράφου, που πριν από κάμποσες δεκαετίες ακόμη στόλιζε τους τοίχους μερικών λαϊκών κατοικιών ή και καφενείων στις επαρχίες. Παρίστανε μια γυναίκα, την Ελλάδα, λιπόσαρκη, αλυσόδετη, γονατιστή. Δύο άνδρες, ο Ρήγας και ο Κοραής, έσπασαν τις αλυσίδες της και την έπιαναν από τα χέρια για να τη σηκώσουν όρθια. Ο λαϊκός καλλιτέχνης συνέλαβε και εξέφρασε άκομψα βέβαια, αλλά με σοφία μεγάλου ιστορικού τον κύριο παράγοντα που παρασκεύασε το τιτανικό ανάστημα του Έλληνα του Εικοσιένα, την ελληνική παιδεία, της οποίας εκπρόσωποι στην άκομψη εικόνα είναι ο ηφαιστειώδης εθνικός βάρδος και ο Χίος σοφός.
Για να συντελεσθεί ο νόστος της Ελευθερίας, χρειάστηκε βέβαια να συντρέξουν κι άλλοι παράγοντες: Η οικονομική ανάπτυξη των υποδούλων, που συντελείται το ΙΗ΄ αιώνα, η άνθηση των ελληνικών Κοινοτήτων του εξωτερικού, ιδιαίτερα των Ηγεμόνων, η δημιουργία πυρήνα πολεμικών δυνάμεων με τα τάγματα των Κλεφτών και το στόχο των νησιωτών υπήρξαν αναμφισβήτητα αναγκαίες και σημαντικές προϋποθέσεις.
Όλα αυτά όμως αποτελούν δυνάμεις ασυναρμολόγητες, αποτελούν τη βάση για κάποιοι υλικό εξοπλισμό του υπόδουλου Έθνους. Αλλά οι αγώνες για τη λευτεριά και μάλιστα τόσο άνισοι, όσο ο αγώνας του Εικοσιένα, προϋποθέτει τεράστιο ψυχικό εξοπλισμό.
Αυτόν ακριβώς τον τεράστιο ψυχικόν εξοπλισμόν έδωσε στο Έθνος η ελληνική παιδεία. Αυτή ανάστησε μέσα στην ψυχή του ραγιά το ένδοξο της φυλής παρελθόν και τον ύψωσε στο απρόσιτο ύψος των «Ελεύθερων πολιορκημένων». Αυτή με εργασία επίπονη και επίμονη, μεθοδική και πολύχρονη ανέδειξε το ταπεινωμένο Έθνος με το καταπληκτικό ψυχικό ανάστημα του Εικοσιένα. Επιβάλλεται εδώ η διευκρίνιση ότι μιλώντας για παιδεία και δασκάλους, εννοούμε και την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία και τον κλήρον. Όχι μόνο γιατί κατά την εποχή εκείνη στο ίδιο συνήθως πρόσωπο συνέπιπταν τα δύο αυτά βασικά της εθνικής και κοινωνικής ζωής λειτουργήματα, αλλά προπάντων, γιατί στα χαλεπά χρόνια της δουλείας την παιδεία του Έθνους κατ’ εξοχήν συντήρησε και ανέπτυξε και αγλάϊσε η Ελληνική ορθόδοξη Εκκλησία.
Στον ψυχικό εξοπλισμό του γένους συνετέλεσαν βέβαια και οι θρύλοι και οι παραδόσεις για την Άλωση και οι αγώνες των Κλεφτών. Δε νομίζουμε όμως πως αυτά αποτέλεσαν συμβολή σημαντική. Το «πάλι με χρόνους με καιρούς…» αναμφίβολα ήταν μια παρηγοριά, αλλά έκλεισε μέσα του και κάποια μοιρολατρική προσδοκία. Παρηγορητικό μήνυμα επίσης αποτελούσε και ο θρύλος του μαρμαρωμένου βασιλιά, η διακοπή της λειτουργίας στην Αγιά Σοφιά, που θα συνεχιστεί, όταν εκείνος ξυπνήσει…
Αλλά η επάνοδος της Ελευθερίας στη μητρική της γη δεν μπορούσε να γίνει με μοιρολατρική προσδοκία. Έπρεπε ο ραγιάς να αισθανθεί βαθειά την εθνική ταπείνωση, έπρεπε να πιστέψει στον εαυτό του, για να ζητήσει ν’ ανακτήσει με πράξεις παραφροσύνης τη λευτεριά του. Και την πίστη αυτή του τη φύτευσε μέσα του η παιδεία, η παιδεία που ανάστησε στην ψυχή του το ένδοξο παρελθόν. Αυτή που μπόρεσε να συντηρήσει μέσα του τη βεβαιότητα της εθνικής του ιδιαιτερότητας απ’ το δυνάστη, που του πύργωσε μέσα του σιγά-σιγά την πίστη ότι είναι απόγονος των λαμπρών εκείνων προγόνων, που καταξίωσαν τον άνθρωπο και γονιμοποίησαν τη ζωή του.
Οι αγώνες των κλεφτών βέβαια αποτελούν ενθαρρυντικό μήνυμα, ότι δεν είχε σβήσει της ελευθερίας ο πόθος. Αλλ’ ο Κλέφτης στην αρχή είναι το ξεχωριστό άτομο, γέννημα κυρίως, προσωπικής εξέγερσης ενάντια σ’ αυτόν ή εκείνον τον πασά. Παλικάρι είναι στην αρχή ο Κλέφτης, δεν είναι ακόμη εθνικός ήρωας. Εθνικός ήρωας γίνεται αργότερα, όταν η παιδεία, αφού διαπότισε ευρύτατα στρώματα του λαού διοχέτευσε και στου Κλέφτη την ψυχή το ιδανικό της εθνικής, όχι της ατομικής ελευθερίας, όταν δηλαδή η εθνική ιδέα «έσηκεν επί την κεφαλήν αυτού στέφανον εκ λίθων τιμίων».
Μέσα στους δύο πρώτους – φρικτούς από κάθε άποψη – αιώνες της σκλαβιάς η ελληνική παιδεία φυτοζωεί μα δεν εξαφανίζεται. Ο απλοϊκός ρασοφόρος, αυτός ο θαυμαστός πρωτουργός της ελληνικής παιδείας, τη συντηρεί – σε κάποιες περιπτώσεις ίσως κι ανεπίγνωστα – με τις φτωχές πνευματικές του δυνατότητες μέσα στην ψυχή του πονεμένου σκλάβου. Του μιλεί για τα περασμένα μεγαλεία της φυλής του, για την καταγωγή του, για την πατρίδα του «τι έχασε, τι έχει τι της πρέπει…». Η διδασκαλία σ’ εκείνους τους φτωχικούς νάρθηκες των ταπεινών εκκλησιών και των απομονωμένων μοναστηριών διατηρεί όλο το μυσταγωγικό ρίγος και τον ιερό ενθουσιασμό, συγκλονίζει τις ψυχές διδασκόντων και διδασκομένων και μεταβάλλει τον εκκλησιαστικό ύμνο και το τυχόν ερμηνευόμενο αρχαίο κείμενο «εις πηγήν ύδατος ζώντος και αλλομένου».
Το Πατριαρχείο από πολύ νωρίς απέσπασε τη συγκατάθεση του τυράννου για την ίδρυση σχολείων. Στα 1593 η Ιερά Σύνοδος της Κων/λεως υπό την προεδρία του Πατριάρχη Ιερεμία του Β΄ εξαποστέλλει με εγκύκλιο επιστολή της θερμή σύσταση σ’ όλους τους επισκόπους για ίδρυση σχολείων στις επαρχίες τους.
Ο ΙΗ΄ αι. είναι ο αιώνας της εκπ/κής και συνεπώς της πνευματικής και ηθικής του υπόδουλου Έθνους αναγέννησης. Από την ελληνικότατη Χειμάρρα και την Κορυτσά και την ανθηρή Μοσχόπολη ως την περίμορφη Σμύρνη και τις Κυδωνιές και την Τραπεζούντα και από τη Δημητσάνα και το Άστρος ως την Αγχίαλο και Φιλιππούπολη φυτρώνουν εκατοντάδες Σχολές. Παραλείπω τις Σχολές της μη τουρκοκρατούμενης Επτανήσου και των ανθηρών Κοινοτήτων του εξωτερικού, αληθινά πανεπιστήμια. Παραλείπω τις Σχολές των Ηγεμόνων. Οι Σχολές αυτές δεν φωτίζουν μόνο τους Έλληνες, αλλά και τους άλλους Βαλκανικούς λαούς Ρουμάνους και Σέρβους, τους Αλβανούς και τους Βούλγαρους. Χαρακτηριστικό του εκπαιδευτικού οργασμού είναι ότι σε πολλά πλοία των Υδραίων εφοπλιστών, όπως του Τομπάζη και του Τσαμαδού υπηρετούν και δάσκαλοι για τα πληρώματα. Ο ελληνικός πλούτος τίθεται τώρα στην υπηρεσία της ελληνικής παιδείας. Πλείστοι όσοι οι Έλληνες Μαικήνες.
Τα τυπογραφεία του εξωτερικού και του εσωτερικού πυρετωδώς εργάζονται για την έκδοση βιβλίων. Στα τελευταία πενήντα χρόνια της δουλειάς εκδίδονται περί τους 2.500 τόμοι βιβλίων. Από αυτά οι 2.200 τόμοι είναι εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων με εισαγωγές, αναλύσεις και κριτικές παρατηρήσεις και συγγραφές αναφερόμενες στην ιστορία, τη φιλολογία, τη φιλοσοφία και τις μεγάλες μορφές της αρχ. Ελλάδας ή γενικά περιλαμβάνουν ύλη προορισμένη για σχολική και εθνική μάθηση. Βασική των λογάδων του Έθνους προσπάθεια: να καταστήσουν αυτό άξιο του ένδοξου παρελθόντος. Καλλιέργεια του πνεύματος, αλλά και πύρωμα της ψυχής.
Συνεχίζεται το επόμενο Σαββατοκύριακο.
*Παιδαγωγός – Φιλόλογος
Θεολόγος – Κοινωνιολόγος
