Με τον όρο «Εκκλησιαστικές Βιβλιοθήκες» νοούνται εκείνες που οργανώθηκαν και λειτουργούν με την ευθύνη και εποπτεία είτε εκκλησιαστικών νομικών προσώπων (κυρίως ιστορικών ιερών μονών) είτε με πρωτοβουλία κληρικών ή λαϊκών στα πλαίσια της δράσης τους εντός της Εκκλησίας.
Κύριος στόχος των εκκλησιαστικών βιβλιοθηκών αποτελεί η συγκέντρωση, διαφύλαξη, συντήρηση και ανάδειξη του έντυπου ή όποιου άλλου μορφωτικού και εκπαιδευτικού υλικού.
Έτσι λοιπόν, επί πολλούς αιώνες οι εκκλησιαστικές βιβλιοθήκες λειτούργησαν ως «κιβωτοί γνώσεων», διαφυλάσσοντας μεταξύ άλλων και αρχαία χειρόγραφα, παίζοντας καθοριστικό ρόλο στην ανασύνθεση της ιστορικής μνήμης και συμβάλλοντας τα μέγιστα στη γνώση των παλαιότερων επιτευγμάτων του ανθρώπινου πολιτισμού.
Όπως γνωρίζουμε, χιλιάδες χειρόγραφα της αρχαίας κλασικής και της μεσαιωνικής γραμματείας διασώθηκαν από καταστροφή ακριβώς διότι αντιγράφηκαν με περισσή επιμέλεια και προσοχή σε περισσότερα αντίτυπα από μοναχούς μέσα στα μοναστηριακά εργαστήρια, στα περίφημα καλλιγραφεία. Ας σημειωθεί, ότι τα χειρόγραφα αυτά, πέρα από το περιεχόμενο τους, συχνά ήταν διακοσμημένα με καλλιγραφίες που τα καθιστούσαν αληθινά μνημεία τέχνης.
Από τις χιλιάδες εκκλησιαστικές βιβλιοθήκες της χριστιανοσύνης σε όλη την οικουμένη, ας μνημονεύσουμε ορισμένες από τις παλαιότερες, οι οποίες, λόγω των ανυπολόγιστης αξίας έντυπων θησαυρών τους, προκαλούν ακόμη και σήμερα τον θαυμασμό.
α) Μονή Σινά
Η Βιβλιοθήκη της Μονής Αγίας Αικατερίνης του Όρους Σινά, που ιδρύθηκε περί τον 6ο μ.Χ. αι., αποτελεί την αρχαιότερη σήμερα εν λειτουργία εκκλησιαστική βιβλιοθήκη. Με πορεία 17 περίπου αιώνων, διασώζει ανεκτίμητης αξίας χειρόγραφα, μεμβράνες, παπύρους, κώδικες και παλαίτυπα βιβλία. Τα παλαιότερα από τα χειρόγραφα αυτά χρονολογούνται ήδη από τον 4ο αιώνα, ενώ το 1975 εντοπίσθηκε νέος μεγάλος αριθμός χειρογράφων. Από τους κώδικες 836 είναι ελληνικοί ενώ οι υπόλοιποι αραβικοί, συριακοί, σλαβονικοί ή λατινικοί.
Εκτός από βυζαντινά ασκητικά και νομοκανονικά συγγράμματα, στο Σινά διαφυλάσσεται και μία σειρά έργων αρχαίων ελλήνων κλασικών συγγραφέων.
Διασώζεται ακόμη μεγάλο μέρος του περίφημου Σιναϊτικού Κώδικα, τμήματα ωστόσο του οποίου υπεξαίρεσε το 1865 ο Γερμανός μελετητής φον Τίσεντορφ, χωρίς να τα επιστρέψει ποτέ. Κατ’ αποτέλεσμα της κλοπής αυτής, σήμερα φύλλα του Σιναϊτικού Κώδικα κατέχουν και η Βρετανική Βιβλιοθήκη, η Βιβλιοθήκη της Λειψίας καθώς και η Εθνική Πινακοθήκη της Ρωσίας.
Στη Βιβλιοθήκη του Σινά φυλάσσεται περαιτέρω χειρόγραφο τμήμα της Οδύσσειας του 9ου αιώνα, μέρος του οποίου αποτελεί την αρχαιότερη σωζόμενη γραφή του Ομηρικού έπους στις ημέρες μας.
Η μελέτη της Βιβλιοθήκης του Σινά ανακηρύχθηκε «Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO», έχοντας εδώ και χρόνια αρχίσει η συστηματική συντήρηση και ψηφιοποίηση των 4.000 περίπου χειρογράφων της Μονής. Το ίδιο Πρόγραμμα προβλέπει και την κατασκευή 2.000 ανοξείδωτων θηκών, ειδικά μελετημένων για την ασφαλή φύλαξη των χειρογράφων.
Β) Μονή Πάτμου
Η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου Πάτμου ιδρύθηκε τον 11ο αιώνα, αποτελώντας μία από τις ελάχιστες ελληνικές μονές με αδιάκοπη ακμάζουσα δραστηριότητα από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα. Κατά την πορεία αυτή των 900 χρόνων πολιτιστικής προσφοράς, η Βιβλιοθήκη της εμπλουτίζεται διαρκώς, έχοντας συγκεντρώσει έναν μεγάλο αριθμό από χειρόγραφους κώδικες, έγγραφα αλλά και έντυπα βιβλία, με αρχικό πυρήνα της συλλογής τα βιβλία του ιδρυτή της όσιου Χριστόδουλου. Ο ανυπολόγιστος αυτός πλούτος κατέστησε την Μονή του Ιωάννου του Θεολόγου, από τους βυζαντινούς χρόνους έως και τις μέρες μας, φάρο πνευματικής ακτινοβολίας, ελκύοντας το ενδιαφέρον σπουδαίων ερευνητών από όλο τον κόσμο.
Το σημαντικότερο τμήμα της Βιβλιοθήκης αποτελείται από : (α) 1.200 χειρόγραφους κώδικες, που καλύπτουν από την κλασική έως τη μεταβυζαντινή περίοδο. Πολλοί από τους κώδικες είναι εικονογραφημένοι, με μοναδικά καλλιτεχνικό τρόπο.
(β) Πάνω από 13.000 έγγραφα της ίδιας περιόδου, σχετιζόμενα με τις σχέσεις της Μονής με βυζαντινούς αυτοκράτορες, ενετούς ή οθωμανούς αξιωματούχους καθώς και το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να κάνουμε στα ιδρυτικά της μονής αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα, καθώς και όσα άλλα έγγραφα αφορούν στην ίδρυση, στα μετόχια, τις κτήσεις και στα ποικίλα φορολογικά ή αυτοδιοικητικά προνόμια της Μονής της Πάτμου.
Ο κύριος όγκος των εγγράφων αυτών είναι ελληνικά, μεγάλος ωστόσο αριθμός είναι λατινικά, ρουμανικά και τουρκικά.
(γ) Περισσότερα από 4.000 παλαίτυπα έντυπα βιβλία καθώς και περισσότερα από 15.000 σύγχρονα έντυπα βιβλία και περιοδικές εκδόσεις.
γ) Άγιο Όρος
Η χερσόνησος του Άθωνα αναδείχτηκε σε μοναστικό κέντρο της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τον 9ο αιώνα και μετά, όταν, με επίσημα έγγραφα των αυτοκρατόρων ιδίως της Μακεδονικής Δυναστείας, χορηγήθηκαν στους Αγιορείτες Μοναχούς σειρά προνομίων φορολογικού και αυτοδιοικητικού χαρακτήρα.
Ο λόγιος μοναχός Αθανάσιος, ιδρυτής όχι μόνον της Μονής Μεγίστης Λαύρας αλλά και του αγιορείτικου κοινοβιακού μοναχισμού, ήταν ο ίδιος διακεκριμένος καλλιγράφος χειρογράφων. Το πάθος του Αθανασίου για τα βιβλία τον ώθησε να ιδρύσει στη νεοσύστατη Λαύρα ένα άρτια οργανωμένο εργαστήριο αντιγραφής χειρογράφων καθώς και αξιόλογη βιβλιοθήκη.
Το παράδειγμά του μιμήθηκαν και οι υπόλοιπες αγιορείτικες Μονές, που φρόντισαν για τη συγκέντρωση, διαφύλαξη, συντήρηση αλλά και καλλιτεχνική αντιγραφή βιβλίων όχι μόνον με θεολογικό ή λειτουργικό περιεχόμενο, αλλά συχνά και φιλοσοφικό, νομικό, αστρονομικό, γεωγραφικό ή ιατρικό.
Τα χειρόγραφα των βιβλιοθηκών των αγιορειτικών μονών υπολογίζονται σήμερα σε περίπου 20.000. Από τον 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ., οι κώδικες - δηλ. τα βιβλία με δεμένες σελίδες - άρχισαν να αντικαθιστούν τον παραδοσιακό κύλινδρο και πάπυρο. Οι περισσότεροι κώδικες έχουν καλλιτεχνικές βιβλιοδεσίες και διακοσμημένα καλύμματα με βαρύτιμα επιθήματα ή και ημιπολύτιμους λίθους. Με αντιγραφή χειρογράφων στα αγιορειτικά καλλιγραφεία κατέστη δυνατή η διάσωση έργων των Ομήρου, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Πινδάρου, Θεόκριτου, Ευκλείδη, Θουκυδίδη, Ευριπίδη, Σοφοκλή και άλλων αρχαίων κλασικών. Τα έργα αυτά πέρασαν αργότερα στα χέρια των λογίων της Δύσεως, συνδράμοντας καίρια στην ανάδειξη του μέγιστου πολιτιστικού φαινομένου της Αναγέννησης.
*Δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω
Υπ. Διδάκτωρ Νομικής Σχολής Α.Π.Θ
