Γράφει ο Θωμάς Γαβριηλίδης
Φιλόλογος-Συγγραφέας
ΥΠΝΟΣ: ΠΑΠΑΡΟΥΝΑ (ΜΗΚΩΝ) ΣΤΑΦΥΛΙ-ΘΑΝΑΤΟΣ: ΔΑΔΑ
Έπειτα από τα δύο σημειώματα μου στο ΛΑΟ για τη μορφή των θεών Ύπνου και Θανάτου, που υπάρχει σε επιτύμβιες στήλες του Αρχαιολογικού Μουσείου της Βέροιας, στα οποία , όπως σημείωσα, δεν ανέφερα όλα τα επιτύμβια μνημεία για οικονομία χώρου, σκέφτηκα ότι θα ήταν ενδιαφέρον να γίνει μια πλήρης καταγραφή και να σημειωθεί μάλιστα ποια από τις δύο αυτές θεϊκές μορφές παρουσιάζεται στις περισσότερες επιτύμβιες στήλες.
Η μικρή σχετική έρευνα αποδείχθηκε στη συνέχεια περισσότερο ενδιαφέρουσα, επειδή η αρχική βάση για το ξεχώρισμα των ομοιόμορφων σχεδόν θεών, που μια επιπόλαιη ματιά θα τους περνούσε για ερωτιδείς, αν δεν πρόσεχε τα διαφορετικά σύμβολα που κρατούν, ο Θάνατος ανεστραμμένη δάδα, ο Ύπνος υψωμένο κλαδί μήκωνος (παπαρούνας), φάνηκε ανεπαρκής, διότι αρκετές μορφές δεν κρατούσαν ούτε δάδα ούτε παπαρούνα, αλλά ένα τσαμπί σταφύλι (βότρυ).
ΒΟΤΡΥΣ-ΟΙΝΟΣ-ΥΠΝΟΣ
Στο ερώτημα σε ποιον ταιριάζει να κρατάει τσαμπί σταφύλι (βότρυ), στο Θάνατο ή στον Ύπνο, με βοήθησε να απαντήσω (-στο Θεό Ύπνο), πρώτα η προσευχή του τραγικού Σοφοκλή στον Ύπνο, ως θεό που κάνει να ξεχνούν οι άνθρωποι και πόνους και καημούς, (προσευχή που δημοσιεύθηκε σε προηγούμενο σημείωμά μου) και έπειτα ο χαρακτηρισμός του Οίνου (κρασιού) «λαθικηδής» γιατί κάνει τους ανθρώπους να ξεχνούν τους πόνους και τους καημούς, επειδή είναι πραϋντικός, παυσίλυπος, παυσίπονος, όπως περίπου και ο οπός της μήκωνος, και οπωσδήποτε λιγότερο επικίνδυνος από εκείνον.
Εκτός από τα σύμβολα του Ύπνου (μήκων, σταφύλι) και του Θανάτου (δάδα) σε δύο επιτύμβιες στήλες παρουσιάζεται και ένα στεφάνι ως τέταρτο σύμβολο, το οποίο από αρχαιολόγους θεωρείται ως σύμβολο του Έρωτα, και, όταν συνυπάρχει με ένα από τα γνωστά σύμβολα του Θανάτου ή του Ύπνου, τότε ο φέρων χαρακτηρίζεται ως Έρως-Θάνατος ή Έρως-Ύπνος αντίστοιχα.
ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΜΕ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ
1. «Αλεξάνδρα τη γλυκυτάτη αδελφή οι αδελφοί μνείας χάριν, χαίρε παροδίτα»
(=Οι αδελφοί της αφιερώνουν αυτή την επιτύμβια στήλη στην γλυκύτατη αδελφή τους Αλεξάνδρα, χάριν μνήμης, χαίρε περαστικέ).
2. Επιτύμβια στήλη Φορτουνάτου,
«Ευοδία Φορτουνάτω τω τέκνω μνήμην χάριν».
Η Ευοδία, η μάνα, αφιερώνω αυτή την επιτύμβια στήλη στο γιο μου Φορτουνάτο χάριν μνήμης».
Οι δύο παραπάνω επιτύμβιες στήλες, που φέρουν το σύμβολο δάδα του Θανάτου, είναι αναρτημένες στη δυτική πλευρά του Τοίχου Μνήμης του Α.Μ.Β., ενώ η παρακάτω στην ανατολική πλευρά του:
3. Επιτύμβια στήλη σπασμένη, λείπει το κάτω μέρος της όπου θα υπήρχε πιθανότατα επιγραφή. Φέρει ανάγλυφη γυναικεία μορφή (Αφροδίτης;) και Θανάτου. Η παραπάνω επιτύμβια στήλη φέρει και ανάγλυφες παλάμες, σύμβολα πρόωρου θανάτου.
ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΜΕ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ
1. «…Αγαθέα τη γλυκυτάτη θυγατρί μνείας χάριν, εκ των εκείνης».
Φέρει ανάγλυφες δύο γυναικείες μορφές ακέφαλες, επειδή λείπει το επάνω μέρος της επιτ. Στήλης.
2. Ωραία επιτύμβια στήλη με ανάγλυφη μόνο τη μορφή του θεού Ύπνου, που κρατάει με το δεξί εντυπωσιακά μεγάλο βότρυ (σταφύλι), ενώ με το αριστερό κρατάει πάνω στο στήθος του κάτι δυσκολογνώριστο (πουλί ή παπαρούνα;). Κάτω από το τσαμπί-σταφύλι ένας ανάγλυφος σκύλος.
Λείπει, δυστυχώς, και της στήλης αυτής το επάνω μέρος μαζί με το κεφάλι του θεού Ύπνου και μέρους της μεγάλης επιγραφής του, η οποία απλώνεται σε όλα τα ελεύθερα σημεία της στήλης, γι’ αυτό σημειώνω μόνο το τμήμα που δηλώνει τον αναθέτη: «…Λεόφωτος εποίησεν εκ των ιδίων».
3. «Βασιλική Ποδηνέμω τω και Ασκληπιοδότω εκ των εκείνου μνείαν χάριν»
Επιτύμβια στήλη με ανάγλυφη παράσταση νεκρόδειπνου και Ύπνου πάνω σε βάθρο.
Οι παραπάνω επιτύμβιες στήλες είναι αναρτημένες στην ανατολική πλευρά του Τοίχου Μνήμης ενώ οι παρακάτω στη δυτική.
4. «Εύοδος και Σωσίμη τω γλυκυτάτω τέκνω Αρώγω μνήμης χάριν».
Ονόματα εύηχα, ζωντανά, ελληνικά, σαν αρχαία και σαν νέα: Εύοδος (είδαμε και το αντίστοιχο θηλυκό Ευοδία), Ζωσίμη (και αρσ. Ζώσιμος) και ο πρόωρα αποβιώσας (τον 3ο αιώνα μ.Χ.) Άρωγος, τον οποίο, όταν τον βάφτιζαν οι γονείς του, έλπιζαν να τον έχουν βοηθό στα γεράματά τους…
5. «Λύκα τη ιδία θρεπτή Νικολείω…»
Η Λύκα (το αντίστοιχο αρσενικό: ο Λύκος, (υπάρχει και το λατινικό Λούπος (Lupus) σε επιτύμβιο βωμό του Α.Μ.Β.) αν και παράξενο, ήταν όμως πολύ συνηθισμένο στην αρχαία Ελλάδα) αφιέρωσε την επιτύμβια στήλη στην «ψυχοκόρη» της, τη δούλα που η ίδια είχε αναθρέψει στο σπιτικό της.
6. Σπασμένη επιτύμβια στήλη, της λείπει το κάτω μέρος, όπου θα υπήρχε επιγραφή. Φέρει ανάγλυφες μορφές ενός γενειοφόρου άνδρα και το φτερωτού θεού Ύπνου που κρατάει κλαδί μήκωνος (παπαρούνας).
7. «Αυρήλιος Μακεδών Πρόκλαν την θρεπτήν μνείας χάριν και τους γονείς και τον αδελφόν ζώντες».
Ο Αυρήλιος Μακεδών, όπως η Λύκα, που παρουσιάστηκε πιο πάνω αφιέρωσε την επιτύμβια στήλη στους γονείς και στον αδελφό του, που ήταν ακόμη τότε (3ος αι. μ.Χ.) ζωντανοί, αλλά και στην «ψυχοκόρη» του την Πρόκλα (το αντίστοιχο αρσενικό: Προκλής).
ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ ΜΕ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΥΠΝΟΥ-ΘΑΝΑΤΟΥ, ΥΠΝΟΥ ΕΡΩΤΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΣΤΗΛΗ
ΜΕ ΤΟΥΣ ΔΙΔΥΜΟΥΣ ΑΔΕΛΦΟΥΣ
1. «Θεοφίλα Μουστιανώ τω ιδίω ανδρί μνείας χάριν»
Στην επιτύμβια στήλη της Θεοφίλας (το αντίστοιχο αρσενικό: Θεόφιλος) ο φτερωτός θεός, που κρατάει και βότρυ (σταφύλι) και δάδα, είναι μαζί και Ύπνος και Θάνατος
2. όπως και στη στήλη του Αμμιανού και της Μελίτας: «Αμμιανός και Μελίτα τω τέκνω Αμμιανώ μνείας χάριν», ενώ στη στήλη
3. της Καλημερίας: «Καλημερία τω ιδίω συμβίω Πίστω» που ο φτερωτός θεός κρατάει βότρυ και στεφάνι είναι μαζί Ύπνος και Έρωτας.
4.5. Τέλος στην επιτύμβια στήλη του Φίλιππου: «Φίλιππος τη ιδία(;) αδελφή μνείας χάριν», οι δίδυμοι αδελφοί Ύπνος και Θάνατος παρουσιάζονται δίπλα-δίπλα, ο ένας να κοιμάται όρθιος «του καλού καιρού» ενώ ο άλλος (ο Θάνατος) να κάνει τη δουλειά του χειραγωγώντας την νεκρή στον άλλο κόσμο.
Θεοί είναι, ό,τι θέλουν κάνουν και όπως θέλουν παρουσιάζονται.
Αν στις δεκατέσσερις παραπάνω επιτύμβιες στήλες που ανήκουν στους 2ο και 3ο μ.Χ. αιώνες, στις οποίες οι θεοί Ύπνος και Θάνατος είναι όμοιοι με τον θεό Έρωτα, γυμνοί και φτερωτοί, προστεθούν και οι δύο, Αδέας Κασσάνδρου και Λυσιμάχου Σωσιπάτρου, που ανήκουν στους 3ο και 2ο αντίστοιχα π.Χ. αιώνες, και στις οποίες ο θεός θάνατος έχει τη μορφή μικρού παιδιού επίσης αλλά ντυμένου με μακρύ ένδυμα, τότε οι επιτύμβιες στήλες με τα μορφή του θανάτου γίνονται έξι και το σύνολο των στηλών του Α.Μ.Β., που καταγράφηκαν, ανέρχονται στις δεκαέξι με τις περισσότερες να φέρουν τη μορφή του Ύπνου, μαρτυρία ότι και οι Αρχαίοι μας προτιμούσαν τον Ύπνο από τον Θάνατο, όπως και εμείς τώρα, που συνηθίζουμε να χρησιμοποιούμε το ρήμα «εκοιμήθη» (τον πήρε ο ύπνος) για τους αγίους προπάντων και τους ιερωμένους, και το αρχαίο ρήμα «απεβίωσε» ή τη μετάφρασή του «έφυγε από τη ζωή», αποφεύγοντας να κυριολεκτούμε λέγοντας για κάποιον συνάνθρωπο ότι πέθανε, τον πήρε ο θάνατος…
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Αλκαίος (7ος αι. π.Χ.): «Οίνον γαρ Σεμέλας και Δίος υίος λαθικάδεον ανθρώποισιν έδωκε». Απόσπασμα 161 (41Β, 96D). Το κείμενο είναι γραμμένο στην αιολική διάλεκτο γι’ αυτό βλέπουμε Δίος αντί Διός και υίος αντί υιός, όπως και Σεμέλας αντί Σεμέλης (αττική διάλεκτος).
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. ΛΑΟΣ, 6-7 Απριλίου 2024, Θ.Γ. Η μορφή του θεού Ύπνου σε επ. στ. του Α.Μ.Β.
2. ΛΑΟΣ, 30-31 Μαρτίου 2024, Θ.Γ. Η μορφή του θεού Θανάτου σε επ. στ. του Α.Μ.Β.
3. ΛΑΟΣ, 23-24 Μαρτίου 2024, Θ.Γ. Ένα ενδιαφέρον ένθημα σε επ. επιγρ. της Βέροιας
4. ΛΑΟΣ, 9-10 Μαρτίου 2024, Θ.Γ. Το εαρινό ρόδο από τη Μίεζα
5. ΛΑΟΣ, 3-4 Φεβρουαρίου και 24-25 Φεβρουαρίου 2024, Θ.Γ. Επιτύμβια μνημεία του Α.Μ. Βεροίας
Φωτογραφία: «Ο Τοίχος της Μνήμης» στο Α.Μ.Β.
