ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΣΧΟΛΙΑ: ΘΩΜΑΣ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ – ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ
ΕΙΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΝ
(485-407 π.Χ.)
1 Μνήμα μεν Ελλάς άπασ’ Ευριπίδου, οστέα δ’ίσχει
2 γη Μακεδών∙ τηι γαρ δέξατο τέρμα βίου.
3 Πατρίς δ’Ελλάδος Ελλάς Αθήναι∙ πλείστα δε μούσαις
4 τέρψας, εκ πολλών και τον έπαινον έχει.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
1 Μνήμα του Ευριπίδη είναι ολόκληρη η Ελλάδα,
2 αλλά γη μακεδονική κρατάει τα κόκαλά του,
3 γιατί σ’ αυτήν εδέχτηκε το τέλος της ζωής του.
4 Η Αθήνα είν’ πατρίδα του, η Ελλάδα της Ελλάδας,
5 κι αφού με τις εμπνεύσεις του ανθρώπων πλήθος έτερψε,
6 τώρα επαίνους δέχεται από πολλούς ανθρώπους.
ΣΧΟΛΙΑ
1. Όπως φαίνεται από το παραπάνω επίγραμμα, ο συνθέτης του Θουκυδίδης, κορυφαίος Αθηναίος ιστορικός, ήταν θαυμαστής του συμπατριώτη του, κορυφαίου δραματουργού Ευριπίδη, γι’ αυτό ο θάνατός του τον συγκλόνισε.
2. Ο Ευριπίδης, ως γνωστόν, γύρω στα 408 π.Χ. είχε επισκεφθεί τη Μακεδονία, ως προσκεκλημένος του βασιλιά της Αρχέλαου, όπου και έγραψε τις «Βάκχες», μια από τις δραματικότερες τραγωδίες του, η οποία παρουσιάστηκε (διδάχτηκε) στην Αθήνα, μετά το θάνατο και την ταφή του το 406 π.Χ. στη Μακεδονία.
Ο θάνατος του Ευριπίδη, σύμφωνα με αρχαίες μαρτυρίες υπήρξε τραγικός (λεγόταν ότι κατασπαράχθηκε από κυνηγετικά σκυλιά) αλλά και ο τάφος του στην περιοχή της Αρέθουσας, κοντά στο Βρομίσκο, δεν είχε καλύτερη τύχη. Σύμφωνα με μαρτυρία του Πλούταρχου χτυπήθηκε από κεραυνό και τα λείψανα του ποιητή αποτεφρώθηκαν.
Πάντως, σύμφωνα επίσης με αρχαίες μαρτυρίες, ο Ευριπίδης θάφτηκε ως Μακεδόνας πολίτης και γι’ αυτό, όταν οι Αθηναίοι θέλησαν να πάρουν τα κόκκαλά του, η Εκκλησία των Μακεδόνων δεν τους το επέτρεψε και οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να κάνουν ένα κενοστάφιο του ποιητή, ορατό στους οδοιπόρους στο δρόμο προς τον Πειραιά.
Η πατρότητα του «εν λόγω» επιγράμματος αμφισβητήθηκε από κάποιους αρχαίους λογίους, οι οποίοι δεν ήθελαν να αποδεχτούν ότι ο μεγάλος Θουκυδίδης θα καταδεχόταν να συνθέσει επίγραμμα, στο οποίο έβλεπαν ατέλειες.
Αντίθετα όσοι θαύμαζαν το έργο του Ευριπίδη και πίστευαν σε παραδόσεις, που έλεγαν ότι ο κατά δεκαπέντε περίπου χρόνια νεότερος Θουκυδίδης (470-395 π.Χ.) ήταν ως έφηβος θαυμαστής του νεωτεριστή Ευριπίδη, δεν είχαν κανέναν λόγο να αμφισβητούν την γνησιότητα του επιγράμματος που του αποδιδόταν.
Υπέρ της άποψης ότι «το εν λόγω επίγραμμα» είναι όντως του Θουκυδίδη έχω τη γνώμη ότι συνηγορεί και το εγκώμιο της Αθήνας που πλέκει ο κορυφαίος ιστορικός δια στόματος του προέδρου της Αθηναϊκής Δημοκρατίας Περικλή αποκαλώντας την «Ελλάδος παίδευσιν» (=Σχολείο της Ελλάδας). (Θουκυδίδου «Περικλέους Επιτάφιος, 41).
Στην ορθογραφία του αρχαίου κειμένου ακολούθησα την έκδοση του Οργανισμού Διδακτικών Βιβλίων (Αθήναι 1972) στης οποίας ο δεύτερος στίχος του επιγράμματος έχει τη μορφή «γη Μακεδών, τηι (δοτ. τοπική) γαρ δέξατο τέρμα βίου.», ενώ στην αγγλική έκδοση της Ελληνικής Ανθολογίας, ο ίδιος στίχος έχει τη μορφή «γη Μακεδών, η (ονομ. αναφ. αντ.) γαρ δέξατο τέρμα βίου».
Η διαφορά γραφής λέξεων σε αρχαία χειρόγραφα, δεν είναι σπάνια, οφειλόμενη προφανώς στους διάφορους αντιγραφείς.
ΜΝΗΜΑ
Η λέξη μνήμα χρησιμοποιείται συνήθως αντί της λέξης τάφος, ως συνώνυμη, αλλά, ως γνωστόν, οι δύο αυτές λέξεις διαφέρουν και ως προς την ετυμολογία τους και ως προς το βαθύτερο νόημά τους.
Η λέξη μνήμα παράγεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα μιμνήσκω (= ενθυμίζω) και παραπέμπει σε ένα ταφικό κτίσμα (μνημείο) που είναι έργο τέχνης ή στολίζεται με έργα τέχνης, κατασκευασμένα να αντέξουν για αιώνες και να διαιωνίσουν τη μνήμη εκείνου, του οποίου καλύπτουν τον τάφο, οπότε δεν πρέπει να καταστρέφονται μετά από τρία ή πέντε χρόνια, όπως συνήθως γίνεται τώρα, λόγω στενότητας των κοιμητηρίων, ενώ η λέξη τάφος, παράγεται από το επίσης αρχαίο ελληνικό ρήμα θάπτω (=θάβω) και δηλώνει τον τόπο, όπου θάβεται, ένα πτώμα για να λιώσει και όταν περάσουν κάποια χρόνια συνήθως ανασκάπτεται για να παρθούν τα κόκαλα (οστά) που δε λιώνουν και να μείνει ο χώρος ελεύθερος για επόμενη χρήση.
Το μνήμα λοιπόν είναι άρρηκτα δεμένο με τη μνήμη και μ’ αυτήν την έννοια το χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης, όταν γράφει ότι όλη η Ελλάδα είναι μνήμα του Ευριπίδη. Ο Ευριπίδης είναι τοποθετημένος μέσα στη μνήμη όλων των Ελλήνων, και, όσο υπάρχουν Έλληνες (και όχι μόνον), δεν θα λησμονηθεί, κι ας έχουν χαθεί προ πολλού τα ίχνη του τάφου του, όπως και των περισσότερων μεγάλων ανδρών και γυναικών του παρελθόντος, χωρίς να εξαιρείται ούτε ο Μέγας Αλέξανδρος (ως τώρα τουλάχιστον).
ΤΕΡΠΩ ΤΙΝΑ ΜΟΥΣΑΙΣ
Σύμφωνα με το λεξικό ανωμάλων ρημάτων του Α. Γεωργοπαπαδάκου (εκδ. Θεσ/νίκη 1964), που χρησιμοποιώ εδώ και χρόνια, το ρήμα τέρπω (ευφραίνω, χαροποιώ) όταν χρησιμοποιείται στην ενεργητική φωνή συντάσσεται με αιτιατική (τέρπω τινά).
Στο επίγραμμα του Θουκυδίδη η τελευταία πρόταση, στην οποία εντάσσεται και η αιτιολογική μετοχή τέρψας είναι ελλιπής. Λείπει το υποκείμενο και του κυρίου ρήματος (έχει) και της μετοχής τέρψας που είναι ο Ευριπίδης, αλλά για να μην παραπέμπει το σημείωμά μου σε μάθημα συντακτικού παρουσιάζω το κείμενο όπως έχω τη γνώμη ότι θα ήταν πλήρες, αν ήταν σε πεζό λόγο και όχι ποιητικό και μάλιστα επιγραμματικό: « Έχει ο Ευριπίδης τον έπαινον εκ πολλών ανθρώπων, τέρψας (ο Ευρ.) πλείστα, (πλείστας τέρψεις πλείστους ανθρώπους) μούσαις» (Ο Ευριπίδης επαινείται από πολλούς ανθρώπους, επειδή με τις εμπνεύσεις, που του χάρισαν οι Μούσες, έτερψε πάρα πολλούς ανθρώπους)
Έτερψε πάρα πολλούς, αλλά πολλοί (όχι πάρα πολλοί, υπαινιγμός σε αχαρίστους;) τον ευχαριστούν με τους επαίνους τους, μαρτυρεί και ως επιγραμματοποιός ο αντικειμενικός πάντα Θουκυδίδης.
Συνειρμικά έρχεται στο νου μου το παράπονο του Χριστού, όταν μετά τη θεραπεία του δέκα λεπρών μόνο ο ένας σκέφτηκε να τον συναντήσει για να τον ευχαριστήσει.
«Τότε ο Ιησούς είπε: Δε θεραπεύθηκαν και οι δέκα; Οι άλλοι εννιά που είναι;» (Κατά Λουκάν, 17,17)
Φωτογραφία: Ο Ευριπίδης (Διαδίκτυο)
