Του Απόστολου Ιωσηφίδη
Η λιτάνευση της ιερής εικόνας του Αποστόλου Παύλου, από τον φερώνυμο Μητροπολιτικό Ναό στον χώρο του Βήματος, όπου, κατά βαθύτατα ριζωμένη παράδοση (αλλά και εδραία, διαχρονικώς, πεποίθηση της τοπικής κοινωνίας), «κατηγγέλη ὑπὸ τοῦ Παύλου ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ»[1], αποτελεί, με τον αυτόθι τελούμενο Εσπερινό, την λατρευτική εκδήλωση με την οποία, εδώ και ένα αιώνα, κορυφώνεται ο πανηγυρικός εορτασμός της μνήμης του Ιδρυτή της Εκκλησίας της Βεροίας.
Την λιτανεία προσέθεσε στο λειτουργικό μέρος του εορτασμού ο (κατ’ απώτερη καταγωγή Βεροιεύς) Μητροπολίτης Βεροίας & Ναούσης Σωφρόνιος[2], το έτος 1925, όταν, αμέσως μετά την Θεία Λειτουργία της 29ης Ιουνίου, το εκκλησίασμα, με επί κεφαλής τον Ποιμενάρχη του, «ἐν ἐκκλησιαστικῇ πομπῇ […] μετέβη εἰς τὸν τόπον ὅπου τὸ Βῆμα τοῦ Ἀποστόλου Παύλου»[3].
Η «ἐν πομπῇ» μετάβαση του εκκλησιάσματος στον τόπο, όπου, κατά την οικεία παράδοση, δίδαξε ο Απόστολος Παύλος, δεν αποτελούσε, ασφαλώς, μεμονωμένη ενέργεια ή αποκλειστική έμπνευση της Τοπικής Μητροπόλεως της Βέροιας. Ήταν ενταγμένη σε μια ευρύτερη πρωτοβουλία[4] της Εκκλησίας της Ελλάδος, τις βαθύτερες ρίζες της οποίας εντοπίζει στην λατρευτική ζωή της βυζαντινής Θεσσαλονίκης ο Ιωάννης Φουντούλης[5], και τις συνδέει με τις προς τιμήν του Αποστόλου Παύλου εκδηλώσεις, που, από το 1925 και εξής, εξακτινώνονται σε όλο τον ελλαδικό χώρο.
Στο πλαίσιο αυτό, (και πριν ακόμη εμφανιστούν στον τοπικό της Βέροιας ή τον ευρύτερο της Θεσσαλονίκης τύπο σχετικά δημοσιεύματα) οι εφημερίδες των Αθηνών προαναγγέλλουν (για τις 29-06-1925), καταχωρώντας ανακοίνωση του «επισπεύδοντος» σωματείου «Οἱ Ζηλωταὶ τοῦ Χριστοῦ», και της Αρχιεπισκοπής, τον πρώτο, επί του Ιερού Βράχου, εόρτιο εσπερινό.
Την ίδια ημέρα (29-06-1925, - και χωρίς να έχει προηγηθεί διά του τύπου προαναγγελία της) τελείται στην Βέροια, αμέσως μετά την Θεία Λειτουργία, η πρώτη λιτανευτική πομπή, από τον («ἐν μονοεκκλησίᾳ» λειτουργήσαντα) Ιερό Μητροπολιτικό Ναό στο Βήμα του Αποστόλου Παύλου. Το γεγονός καταγράφει πρώτη (στο φύλλο της 02-07-1925 και στην στήλη «Ἐπαρχιακὴ Ζωὴ») η καθημερινή εφημερίδα της Θεσσαλονίκης «Μακεδονία», επισημαίνοντας πως «εἶνε ἡ πρώτη φορὰ[6] κατὰ τὴν ὁποίαν γίνεται λιτανεία στὸν χῶρον τοῦτον»:
«Ἐπαρχιακὴ Ζωὴ
Ἑορτὴ εἰς τὴν Βέρροιαν
― Τὸ κήρυγμα τοῦ Παύλου
― Ἐνώπιον τοῦ βήματος
― Ἡ συγκέντρωσις τοῦ κόσμου
― Ἱστορία τῆς θρησκείας
Βέρροια, 29.- Σήμερον ἐπὶ τῇ ἑορτῇ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων ἐγένετο πανηγυρικὴ λειτουργία εἰς τὸν Μητροπολιτικὸν Ναόν, καθ᾿ ἣν παρέστη ἄπειρον πλῆθος. Μετὰ τὴν θείαν λειτουργίαν ἐν ἐκκλησιαστικῇ πομπῇ ὁλόκληρον τὸ ἐκκλησίασμα μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Μητροπολίτην κ. Σωφρόνιον μετέβη εἰς τὸν τόπον ὅπου τὸ βῆμα τοῦ Ἀποστόλου Παύλου ἐξ οὗ ἐδίδαξεν πρὸς τοὺς Βερροιεῖς τὸν Χριστιανισμόν. Σημειωτέον ὅτι εἶνε ἡ πρώτη φορὰ κατὰ τὴν ὁποίαν γίνεται λιτανεία, στὸν χῶρον τοῦτον εἰς ἀνάμνησιν τοῦ ἱστορικοῦ γεγονότος. Ὁ Μητροπολίτης ἕλκων τὸ γένος ἐκ Βερροίας καὶ ἐγκύψας ἐπὶ πολὺ εἰς τὴν ἱστορίαν της ὡμίλησεν εἰς τὸ πλῆθος πολλὰ σχετικῶς μὲ τὴν ἐν Βερροίᾳ ἄφιξιν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, τὴν δίωξίν του ἐκ Θεσσαλονίκης, τὴν ἵδρυσιν τῆς ἐν Βερροίᾳ ἐκκλησίας καὶ πῶς ἐκ Βερροίας μετέβη εἰς τὴν ἑστίαν τοῦ ἀγνώστου Θεοῦ (Ἀθήνας). Μετὰ τὴν λῆξιν τῆς λιτανείας ὅλος ὁ παρευρεθεὶς λαὸς διὰ τῆς αὐτῆς ὁδοῦ ἐπέστρεψεν στὸν Ναὸν τῆς Μητροπόλεως (τῶν Ἀποστόλων) ἐξ οὗ καὶ ἀπῆλθε συναποκομίζων ἓν αἴσθημα θρησκευτικῆς εὐλαβείας.
Ἀλ{κύων} Ρόδος»
«Μακεδονία», 02-07-1925.
…ενώ η τοπική εφημερίδα «Ἀστὴρ Βερροίας» αρκείται σε μια λακωνικότερη παρουσίαση…
«Θρησκευτικὴ τελετὴ
Ἐπὶ τῇ μνήμῃ τῶν ἀποστόλων Παύλου καὶ Πέτρου ἐγένετο πανηγυρικὴ ἐν μονοεκκλησίᾳ λειτουργία ἐν τῷ μητροπολιτικῷ Ναῷ προεξάρχοντος τοῦ Σεβασμιωτάτου μητροπολίτου ἐκφωνήσαντος κατάλληλον τῇ περιστάσει λόγον.
Μετὰ τὴν θείαν λειτουργίαν προηγουμένων τῶν ἑξαπτερύγων, λαβάρων, ἐξεκίνησε ἡ ἱερὰ πομπὴ ἀφιχθεῖσα δὲ εἰς τὸν χῶρον ὅπου ἄλλοτε ἦτο τὸ Βῆμα τοῦ ἀποστόλου Παύλου ἐψάλη κατανυκτικώτατα ἡ λειτανία, τοῦ μητροπολίτου μας ἐξιστορήσαντος τὴν δρᾶσιν τοῦ ἀποστόλου Παύλου ἐν Βερροίᾳ.»
«Ἀστὴρ Βερροίας», 05-07-1925.
…η δε άλλη τοπική “ἑβδομαδιαία πολιτικοσατυρικὴ ἐφημερὶς” «Κρόταλος» αφιερώνει στην αρτισύστατο τελετή το κύριο άρθρο της:
«Εὐτυχὴς Βέρροια!
Φρούρει τὸν θησαυρόν σου
[…] <Κα>ταράκτης χρυσορρόας ὁ Ἀπόστολος τῶν <Ἐθ>νῶν. <Ἀεί>ζωον ἡφαίστειον πίστεως, ἐλπίδος, αὐτο<θυσ>ίας.
[…] <Εὐ>τυχής, προνομιοῦχος ἡ πόλις τῆς Βεροίας <διασ>ώζουσα ἕνα χῶρον καθαγιασμένον ἀπὸ <τὸν> Ἑλληνομαθῆ Ἀπόστολον. Εἶναι τὸ «Βῆ<μα τ>οῦ Παύλου», ἐκ τοῦ οποίου εξέστρεψεν <ἡ εὐ>αγγελικὴ ἀλήθεια εἰς τοὺς εὐσχήμους Βερ<οιεῖς.>
[…] <Ὑ>πάρχουν ἐν τούτῳ καὶ τόσον ἐπιβλητικὰ <καὶ> τόσον ζωντανὰ μνημεῖα, ὥστε τὸ ἀντί<κρισ>μά των ἀφυπνίζει καὶ τὰς παχυλοτέρας <συνει>δήσεις καὶ τὰς σαρκικωτέρας ψυχάς.
<Ἓν> ἐκ τούτων εἶνε καὶ τὸ Βῆμα τοῦ Παύ<λου>.
<Ἡ π>αράδοσις εἶνε μία τῶν πηγῶν τῆς ἱ<στορίας καὶ αὐ>τὴν τοῦ Βήματος καθιστᾶ ἀπροσμά<χητον ἡ συ>ρροὴ πλειόνων τεκμηρίων.
<α). Ἡ> παρ᾿ αὐτὸ σωζομένη μέχρις ἐσχάτων <κόγχη τ>ῆς Συναγωγῆς ἐν τῇ ὁποίᾳ ὡμίλησεν.
<β). Ἡ ὀνο>μασία τοῦ χώρου μὲ τὴν λέξιν «με<σαλᾶ» τρα>πεζομάνδυλον καὶ συναφὴς θρύλος <ὅτι τὴν Δε>υτέραν τοῦ Πάσχα ἔστρωνον ἐκεῖ <ἑόρτι>ον τράπεζαν οἱ χριστιανοὶ τῶν πρώτων χρόνων.
γ). Ἡ κατὰ τοὺς σκοτεινοὺς τῆς δουλείας χρόνους ἁρπαγὴ τοῦ συνεχομένου μὲ τὸν χῶρον Ναοῦ κ᾿ ἡ μετατροπὴ εἰς τὸ σημερινὸν τζαμίον, κρύπτοντος, ὡς λέγεται, ὑπὸ τὰ κονιάματα, τοιχογραφίας Ἁγίων.
δ). Ἡ διατήρησις τοῦ ἱεροῦ χώρου καὶ τῶν ἐν αὐτῷ γηραιῶν προαιωνίων κυπαρίσσων καὶ ἀπὸ τοὺς τούρκους μὲ ἔκδηλον σεβασμόν.
Δυστυχῶς ὅμως ὅ,τι ἐσεβάσθησαν οἱ Μουσουλμᾶνοι κατεφρονήθη τοὺς τελευταίους χρόνους ἀπὸ χριστιανούς.
[…] Ἀληθῶς ὡραία ἀνεδείχθη ἡ εὐσεβὴς χειρονομία τοῦ Καλοῦ Στρατιώτου, ὁ ὁποῖος γρηγορεῖ ἀπὸ τοῦ Μητροπολιτικοῦ Θρόνου τῆς Βερροίας.
Πρῶτος αὐτὸς μετὰ παρέλασιν τόσων Μητροπολιτῶν ἀπὸ τῆς ἀπελευθερώσεως, Μακεδὼν καὶ ἐκ προγόνων Βερροιεύς, ἡγήθη λαϊκοῦ Ἐκκλησιάσματος εἰς τὸν περίβλεπτον χῶρον.
Καὶ ὡς ὁ Μακεδὼν τῶν Ἀποστολικῶν Πράξεων, ἔσχε τὴν ἔμπνευσιν ἀπὸ τοῦ ἰδίου Βήματος νὰ παρακαλέσῃ τὸν Παῦλον, ὅπως διαβῇ καὶ πάλιν ἐκ τῆς ἐρειμωθείσης πλέον Μικρασίας εἰς τὴν Ἑλληνικήν μας Θράκην καὶ Μακεδονίαν, καὶ ἄχρι καιροῦ …….** ἐνδημήσῃ.
Πᾶσα τιμὴ εἰς τὸν Σεβασμιώτατον Σωφρόνιον Σταμούλην.
Φρούρει Βέρροια, τὸν ἄφθορον θησαυρόν Σου.
Λυκίσκος»
«Κρόταλος», 12-07-1925.
** τα αποσιωπητικά του Λυκίσκου[7]
Από το επόμενο έτος (1926) η λιτανεία και ο εσπερινός, στην Βέροια, μετατίθενται σε ώρα απογευματινή…
«Ὁ Ἑσπερινὸς ἐν τῇ τοποθεσίᾳ Βῆμα Ἀποστόλου Παύλου
Μετὰ κατανυκτικότητος πολλῆς προεξάρχοντος τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Βερροίας καὶ ἐν μέσῳ κοσμοσυρροῆς ἐγένετο ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τῇ γνωστῇ ὑπὸ τὸ ὄνομα “Βῆμα Ἀποστόλου Παύλου” ὁ ἐπὶ τῇ μνήμῃ αὐτοῦ ἑσπερινός, τοῦ ἁγίου Βερροίας ἐκφωνήσαντος κατάλληλον τῇ περιστάσει λόγον.»
«Ἀστὴρ Βερροίας», 04-07-1926.
…και έκτοτε τελούνται το εσπέρας της 29ης Ιουνίου, προσθέτοντας κάθε χρόνο κι από ένα κόμπο στο αιώνιο κομποσχοίνι τιμής και ευγνωμοσύνης των Βεροιέων προς τον Φωτιστή τους.
Ιδιαιτέρως δε, από της -με πρωτοβουλία του Σεπτού Ποιμενάρχου μας κ.κ. Παντελεήμονος- θεσπίσεως των «Παυλείων» και εντεύθεν, η λιτανεία και ο εόρτιος πανηγυρικός διορθόδοξος εσπερινός της 29ης Ιουνίου στο Βήμα, επιστέφουν τις προς τιμήν του Αποστόλου Παύλου εκδηλώσεις της τοπικής Εκκλησίας.
Αλλά και σε όλη την διάρκεια του έτους…
το Βήμα δορυφορείται από επίκαιρες, κάθε φορά, δράσεις: λειτουργικές, επιστημονικές, προσκυνηματικές, κατηχητικές, ή και -απλώς- περιηγητικές•
το Βήμα κοσμείται με νέα, απαράμιλλης αισθητικής ψηφιδωτά, με αναθηματικές στήλες, με γλυπτά• και ήδη έχει τεθεί σε τροχιά υλοποίησης το έργο της ανακαίνισής του και της ανάπλασης του περιβάλλοντος χώρου του, μετά την υπογραφή (26-07-2025) σχετικής «Προγραμματικής Σύμβασης» μεταξύ της Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας Ναούσης & Καμπανίας, της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας / Αντιπεριφέρειας Ημαθίας (που χρηματοδοτεί το έργο), και του Υπουργείου Πολιτισμού•
το Βήμα του Αποστόλου Παύλου στην Βέροια, χάρη στον οραματικό σχεδιασμό και την αδιάκοπη μέριμνα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου μας κ.κ. Παντελεήμονος, έχει καταστεί επίκεντρο Πανορθόδοξου και Παγχριστιανικού ενδιαφέροντος, και έχει αναδειχθεί ως το ισχυρότερο αναπτυξιακό πλεονέκτημα της Βέροιας και της Ημαθίας.-
[1] Πράξεις των Αποστόλων 17,13.
[2] Σωφρόνιος Σταμούλης (1875-1960), Μητροπολίτης Βεροίας & Ναούσης από 07-10-1924 έως 19-11-1927.
[3] Το 1935 ο Πρόεδρος του σωματείου «Ζηλωταὶ τοῦ Χριστοῦ» Δημήτριος Χαρ. Γιαννακόπουλος εκδίδει την συλλογή «Ἱεροὶ Ἑσπερινοὶ Ὕμνοι τοῦ Ἀποστόλου Παύλου Ψαλλόμενοι κατὰ τὴν ἑσπέραν τῆς 29 Ἰουνίου ἡμέραν τῆς μνήμης τῶν Κορυφαίων Παύλου καὶ Πέτρου», στην οποία καταχωρούνται τα κείμενα του Εσπερινού: των Αθηνών (έτους 1925), της Κορίνθου (1932), της Θεσσαλονίκης (1935), της Νικοπόλεως (1934), , της Κρήτης (1935), των Φιλίππων (1935), και της Βέροιας (: 1925, υποκεφάλαιο «Ὑμνολογία τοῦ Ἐνδόξου Ἀποστόλου Παύλου καὶ Ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ ἐν Βερροία (Μακεδονίας)», με το πλήρες κείμενο του πρώτου Εσπερινού, του 1925, που μόνον κατά το πρώτο αυτό έτος είχε τελεσθεί αμέσως μετά την θεία λειτουργία της κυριώνυμης ημέρας).
[4] «Η τιμή του αποστόλου Παύλου αναζωπυρώθηκε τον τελευταίο αιώνα στον ελλαδικό γεωγραφικό χώρο, με κέντρο τα μαρτυρούμενα από τις Πράξεις των Αποστόλων σημεία διαβάσεώς του και τους τόπους που η παράδοση διέσωζε στη μνήμη των γενεών. Την αρχή σημείωσε ο λογιώτατος μακαριστός αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, διάσημος και πολυγραφότατος ιστορικός, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ακαδημαϊκός Χρυσόστομος Παπαδόπουλος», Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ο Απόστολος Παύλος στο εορτολόγιο, περ. “Κληρονομία”, τ. 22 (1990), σελ. 245-271• και διαδικτυακά: https://www.pemptousia.gr/2012/07/o-apostolos-pavlos-sto-eortologio/
[5] Ιωάννης Φουντούλης (1927-2007), Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
[6] Στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας, αλλά και στα πρώτα μετά την Απελευθέρωση (1912) χρόνια, δεν θα ήταν εφικτή η πραγματοποίηση λιτανείας και η υπαίθρια τέλεση ακολουθίας, ιδιαίτερα αν επρόκειτο να πορευθούν, να καταλήξουν και να κορυφωθούν σε ένα χώρο, όπως το Βήμα, του οποίου την ιερότητα δεν αμφισβητούσαν μεν, και μάλλον αναγνώριζαν και σέβονταν, οι μουσουλμάνοι περίοικοί του, αλλά ο οποίος (χώρος) δεν έπαυε να βρίσκεται εντός των ορίων των τουρκικών συνοικιών της Βέροιας. Με την υποχρεωτική υπαγωγή των (μουσουλμανικού θρησκεύματος) περιοίκων στην ανταλλαγή των πληθυσμών, με την οποία επιχειρήθηκε να «κλείσει» η μικρασιατική τραγωδία, ο ευρύτερος χώρος του Βήματος περιήλθε, ως «ανταλλάξιμη περιουσία», στην δικαιοδοσία του Ελληνικού Δημοσίου και, στην συνέχεια, κατά μέγα μέρος, στην (διαχειρίστρια των ανταλλάξιμων) Εθνική Τράπεζα. Μετά και από αυτή την «τοπική απελευθέρωση», η έλευση λιτανευτικής πομπής στο «σέβασμα των αιώνων» δεν θα αντέβαινε σε απαγορεύσεις και δεν θα προσέκρουε (κάθε άλλο μάλιστα!) στις θρησκευτικές πεποιθήσεις των κατοίκων της περιοχής. Έτσι, η έμπνευση του οικείου Ιεράρχη εμπλούτισε από το 1925 και εξής την λαμπρότητα της πανηγύρεως με την λιτανεία, που έκτοτε αποτελεί συστατικό στοιχείο της ταυτότητας του εορτασμού της μνήμης του Αποστόλου Παύλου.
[7] «Πιθανώτατα, ὑπὸ τὸ ψευδώνυμον “Λυκίσκος” ἐκρύπτετο ὁ Διδάσκαλος Ἐμμ. Ζάχος» (: Γεωργίου Χ. Χιονίδη, Ἱστορία τῆς Βεροίας (τῆς πόλεως καὶ τῆς περιοχῆς), Τόμος Πρῶτος, Βέροια, Αὔγουστος 1960, - Μέρος Τρῖτον: Ἡ Βέροια ἐπὶ Ρωμαίων, κεφ. 31. Αἱ ἀφίξεις τοῦ Ἀποστόλου Παύλου εἰς τὴν Βέροιαν. (υποκεφ.) Τὸ Βῆμα τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, σελ. 175-180, υποσημ. 333).
[στο παρόν σημείωμα ανθολογούνται παράγραφοι από πονημάτιο του γράφοντος, στο οποίο έχουν αποδελτιωθεί δημοσιεύματα του τοπικού και του περιφερειακής και πανελλήνιας κυκλοφορίας τύπου, αναφερόμενα στην καθιέρωση και την εξέλιξη της τέλεσης της Λιτανείας και του Εόρτιου Εσπερινού της 29ης Ιουνίου στο Βήμα του Αποστόλου Παύλου στην Βέροια, σε συνδυασμό με πράξεις του Μητροπολιτικού και του Δημοτικού Συμβουλίου, με διατάγματα και αποφάσεις από την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, με ανακοινώσεις και έγγραφα Υπηρεσιών, κ.λπ. (Βέροια, 2024)]
