Τον τελευταίο καιρό, εντελώς απροσδόκητα, η νέα Αλβανική ηγεσία θυμήθηκε το ανύπαρκτο ζήτημα των τσάμηδων. Ο λόγος της περίεργης αυτής «μνήμης» θα πρέπει να αναζητηθεί ή στους μεγάλους μας «συμμάχους» (στις θυσίες κι όχι στα κέρδη) ή στον - τελευταία έντονα εκδηλούμενο - Αλβανικό μεγαλοϊδεατισμό σε άρρηκτο συνδυασμό με τον αντιπερισπασμό των τελευταίων σαν αντιστάθμισμα του δικού μας ζωτικού ενδιαφέροντος για την Ελληνική εθνική μειονότητα της Βορείου Ηπείρου. Στο παρόν άρθρο δεν θα ασχοληθούμε με τις πρόσφατες ανακοινώσεις κυβερνητικών αξιωματούχων των δύο Χωρών, αλλά θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε την ιστορική διάσταση του όλου ζητήματος.
Ονομασία – Ιστορικά στοιχεία:
ΤΣΑΜΟΥΡΙΑ: Ονομάζεται έτσι η περιφέρεια της Ηπείρου που περιλαμβάνει τις επαρχίες Παραμυθιάς, Φιλιατών, Μαργαριτίου, Ηγουμενίτσας και μερικά χωριά της Β. Ηπείρου των περιοχών Δελβίνου και Αγίων Σαράντα. Αναφορικά με την ονομασία τους υποστηρίζονται διάφορες εκδοχές. Κατά τον POYQUEVILLE (Πωκεβίλ)- Γάλλο πρόξενο στην αυλή του Αλή πασά – προέρχεται από τους Σάμεις, αρχαίο Ηπειρωτικό-Ιλλυρικό φύλο, κατ’ άλλους δε επιστήμονες από την Τουρκική λέξη «Τσάμ: Πεύκο» και Αλβανική «Τσάμε» ή από τον ποταμό Θύαμη (Καλαμά) ή από τον Ισάμ που ήταν ο πρώτος που αλλαξοπίστησε.
‘Ηταν εγκατεστημμένοι κυρίως στην περιοχή της Θεσπρωτίας (επαρχίες Φιλιατών, Παραμυθιάς, Μαργαριτίου), χριστιανοί στην καταγωγή, εξισλαμισμένοι πιθανόν βίαια, κατά τον 17ο αιώνα, ύστερα από την επανάσταση του Διονυσίου του Σκυλόσοφου. Αρχικά οι εξισλαμισθέντες αυτοί χριστιανοί διατήρησαν την Ελληνική γλώσσα και συμπαθούσαν τους χριστιανούς κατοίκους, με τους οποίους άλλωστε συνδεόταν και με δεσμά συγγένειας.
Με την πάροδο του χρόνου οι σχέσεις τους με τους Αλβανούς μπέηδες (γαιοκτήμονες) τους ανάγκασαν να μάθουν και την Αλβανική γλώσσα, ενστερνισθέντες ταυτόχρονα μία παράδοξη νοοτροπία πονηριάς, συκοφαντικής διάθεσης και μοχθηρίας. Έτσι σιγά-σιγά απέβαλαν κάθε τι Ελληνικό και η ονομασία «Τσάμης» κατάντησε συνώνυμη του πονηρού, του ανειλικρινούς, του άπιστου.
Άρχισαν να υποβλέπουν το χριστιανικό στοιχείο και να μάχονται αυτό ζητώντας την εξόντωσή του. Οι ίδιοι θεωρούσαν εαυτούς Τούρκους και έπρατταν ανάλογα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε η μικρή μουσουλμανική μειονότητα της τσαμουριάς στη Θεσπρωτία, με καθαρά Τουρκική φυλετική συνείδηση.
Ο πληθυσμός των Τουρκοτσάμηδων στο νομό Θεσπρωτίας σε σύνολο κατοίκων 61.300, ήταν το 1940 16.600, δηλαδή το 27% του πληθυσμού. Οι Τουρκοτσάμηδες αυτοί με την συνθήκη των Αθηνών (1913) προστατευόταν σαν μουσουλμανική μειονότητα. Είχαν δικά τους σχολεία για την εκμάθηση της γλώσσας και τεμένη, στα οποία δίδασκαν οι Χοτζάδες, οι οποίοι πληρωνόταν από το Ελληνικό κράτος. Κατά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1913) η προπαγάνδα της Αυστρίας στρατολόγησε πολλούς πράκτορες μεταξύ των τσάμηδων, τους οποίους έστρεψε κατά του ελληνισμού. Την ίδια περίοδο, όταν ο Ελληνικός στρατός όδευε από την Άρτα – Πρέβεζα προς Ιωάννινα και ο Τούρκος διοικητής της περιοχής οργάνωσε την άμυνά του, τότε οι τσάμηδες της γειτονικής περιοχής του πρόσφεραν την υπηρεσία τους αναλαμβάνοντας την άμυνα της παραθαλάσσιας ζώνης (παράλια Θεσπρωτίας) για να εμποδίσουν πιθανή απόβαση Ελληνικού στρατού και πλευροκόπηση – κύκλωση του Τουρκικού (13ης τουρκικής Μεραρχίας ενισχυμένης με απροσδιόριστο αριθμό άτακτων τσάμηδων της περιοχής Θεσπρωτίας).
Ύστερα από τους βαλκανικού πολέμους (1912-1913) και τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913), εκκρεμούσε η οριοθέτηση των Ελληνο-αλβανικών συνόρων που είχε ανατεθεί σε μικτή επιτροπή στην οποία συμμετείχαν και εκπρόσωποι της Αυστρίας και Ιταλίας προστατεύοντας έτσι τα συμφέροντα της Αλβανίας από Βορρά και Νότο. Ακολούθησαν «εργώδεις» διαπραγματεύσεις κατά τις οποίες τόσο ο Ιταλός όσο και ο Αυστριακός συνάδελφός του χαρακτήρισαν επικίνδυνη για τις χώρες τους την κατοχή και των δύο ακτών του στενού της Κέρκυρας από την Ελλάδα. Η τελική απόφαση υπογράφτηκε στη Φλωρεντία (17-12-1913). Με αυτήν καθορίστηκαν τα σύνορα Ελλάδος – Αλβανίας: κατακυρώθηκαν στην Αλβανία οι πόλεις Κορυτσά , Αργυρόκαστρο, Δέλβινο, Λεσκοβίτη, Άγιοι Σαράντα, Μοσχόπολη, Χειμάρρα, Πωγώνι, όπου ζούσαν άνω των 151.000 Έλληνες (υπόμνημα Βενιζέλου 30-12-1918 για τις ελληνικές διεκδικήσεις), ενώ στατιστική της Τουρκίας (1911) στην περιοχή παρουσιάζει (αν και μεροληπτική) 170.000 Έλληνες σε σύνολο πληθυσμού 320.000 κατοίκων.
Σύμφωνα με την ίδια οριοθέτηση, έμειναν στο Ελληνικό έδαφος (περιοχή Θεσπρωτίας) περίπου 20.000 τσάμηδες, που ζούσαν στις επαρχίες Φιλιατών, Μαργαριτίου, Παραμυθιάς, σε χωριά με μικτό πληθυσμό ή αμιγώς Τσάμικα.
Στα πλαίσια της «υποχρεωτικής ανταλλαγής» των πληθυσμών, μετά τη συνθήκη της Λωζάνης (1923) πολλοί από τους τσάμηδες που ήταν υπέρ της ανταλλαγής ετοιμαζόταν να αναχωρήσουν για την Τουρκία, θεωρώντας τον εαυτό τους Τούρκο. Επειδή όμως οι περισσότεροι –από το 1924- άρχισαν να προσαρμόζουν τη συνείδησή τους προς την Αλβανία, οπότε για πρώτη φορά ανακινήθηκε ζήτημα Αλβανικής μειονότητας και ακόμη επειδή θεωρήθηκαν εξισλαμισμένοι χριστιανοί, με Ελληνική πρωτοβουλία προς εκδήλωση και φιλικών συναισθημάτων προς την Αλβανία, η χώρα μας υποχώρησε και τους επέτρεψε να ζήσουν όπως και πριν (Αύγουστος 1926, Δικτατορία Θ. ΠΑΓΚΑΛΟΥ), αναγνωρίζοντάς τους σαν «Αλβανική μειονότητα».
Έτσι παρέμειναν στην Ελλάδα οι τσάμηδες και απογράφηκαν λεπτομερώς αργότερα από τον γυμνασιάρχη Χρ. ΣΟΥΛΗ.
Οι Ιταλοί εξάλλου ήδη από το 1923 επειδή γνώριζαν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των Αλβανών για τη Θεσπρωτία καθώς και τον διακαή πόθο τους να επεκταθούν σ΄αυτήν, τους υποδαύλιζαν σε κάθε ευκαιρία, φανατίζοντας και κρατώντας τους σε ψυχικό αναβρασμό με συνθήματα για την πραγματοποίηση των ονείρων τους. Τους τσάμηδες, θυμήθηκε και διαμαρτυρήθηκε υπέρ τους ο «μεγαλόψυχος» ιδρυτής του Ιταλικού φασισμού. Στο γνωστό τελεσίγραφο του Τσιάνο στις 28-10-1940 μία από τις αιτιάσεις του εναντίον μας διατυπώνεται ως εξής:
«Η Ιταλική κυβέρνηση δέον σχετικώς να υπενθυμίσει …τας προκλητικάς ενεργείας… δια της τρομοκρατικής πολιτικής…έναντι του πληθυσμού της τσαμουριάς…» Είναι φαίνεται συνηθισμένο φαινόμενο στην ιστορία η «αλαζονεία» της δύναμης να περιβάλλει την ιταμότητα ή τη θρασύτητα με λόγους χριστιανικής στοργής υπέρ των αδικουμένων, όπως του τσάμη ληστή Νταούτ Χότζα, τον οποίο ο Μουσολίνι χρησιμοποίησε ως έναυσμα για την κήρυξη του πολέμου εναντίον της Χώρας μας. Η πιο κρίσιμη φάση στην ιστορία των τσάμηδων αρχίζει από τη στιγμή που Ιταλοί και Γερμανοί (μαζί και Βούλγαροι) επέβαλαν τριπλή κατοχή στην Ελλάδα. Η φασιστική κυβέρνηση της Αλβανίας περιλαμβάνει στο πρόγραμμά της την « απελευθέρωση» της τσαμουριάς (Θεσπρωτίας), όπου ζούσαν περίπου 20.000 τσάμηδες.
Αυτή η πρόθεση από Αλβανική πλευρά βρήκε άμεση ανταπόκριση στην τσαμουριά. Τάγματα τσάμηδων της Θεσπρωτίας σε συνεργασία με τον Ιταλικό στρατό κατοχής και αργότερα με τον Γερμανικό (και στις δύο περιπτώσεις επικεφαλής των προπομπών ήταν πάντοτε τσάμηδες), ξεκίνησαν έναν απηνή διωγμό και διέπραξαν ανήκουστες θηριωδίες σε βάρος του Ελληνικού στοιχείου της περιοχής με δολοφονίες, βασανισμούς, λεηλασίες, εμπρησμούς κ.ά. Υποχρέωσαν επίσης τους άτυχους Θεσπρωτούς να φορούν το γνωστό λευκό Αλβανικό σκούφο.
Τον Ιούλιο του 1941 η Ιταλική κυβέρνηση διορίζει με διάταγμα τον αρχηγό της εγκληματικής συμμορίας από την Παραμυθιά Τζεμίλ Ντίνο, σαν ύπατο αρμοστή Θεσπρωτίας «Κυβέρνηση των τσάμηδων», ο οποίος μάλιστα δεν εμφανίστηκε για να αναλάβει τα καθήκοντά του. Παράλληλα οργάνωσαν χωριστή νεολαία των τσάμηδων τη «Μιλίτσια». Για να τρομοκρατήσουν ακόμη περισσότερο το Ελληνικό στοιχείο και να δείξουν στην Ελληνική κυβέρνηση τη θέλησή τους –οι τσάμηδες- ότι επιθυμούν την απόσπαση του Νομού Θεσπρωτίας από τον Ελληνικό κορμό, δολοφονούν μπροστά στο Νομαρχιακό κατάστημα τον αναπληρωτή Νομάρχη Γ. ΒΑΣΙΛΑΚΟ. Η δολοφονία αυτή υπήρξε το σύνθημα των ομαδικών εκτελέσεων σ΄ ολόκληρο το Νομό. Περισσότεροι από 1.100 Έλληνες δολοφονήθηκαν, λεηλατήθηκαν και πυρπολήθηκαν 2.000 οικίες και άνω των 40.000 αιγοπροβάτων αρπάγησαν.
Όταν έπεσε ο Μουσολίνι (1943) κι έχασαν την Ιταλική προστασία, οργάνωσαν εθνικιστικές ομάδες «Μπαλί – Κομπετάρ» που συνεργαζόταν ανοιχτά με τους Γερμανούς εναντίον των Ελλήνων. Επισημαίνεται ότι οι τσάμηδες δεν είχαν καλές αναμνήσεις από την 4η Αυγούστου.
Φυσικά η ελληνική κοινωνία, που γέννησε τόσο ρωμαλέο αντιστασιακό κίνημα (1941-44) δεν άφησε αναπάντητη την πρόκληση των τσάμηδων. Μάλιστα, η συγκεκριμένη τοπική ανάγκη επιτάχυνε τη συγκρότηση ένοπλων Ελληνικών τμημάτων. Το καλοκαίρι του 1941 η πρώτη Ελληνική ένοπλη δύναμη με επικεφαλής τον Σπ. ΙΩΑΝΝΟΥ άρχισε αγώνα κατά των τσάμηδων και σύντομα ενισχύθηκε από δεύτερη ομάδα υπό τον Β. ΜΠΑΛΟΥΜΗ. Σε λίγο οι ομάδες αυτές ενώθηκαν και το Φεβρουάριο 1942 συγκρούστηκαν με τους Ιταλούς στα υψώματα Κριεζή και τους προκάλεσαν σοβαρές απώλειες. Αργότερα (6-11-1942) κατάφεραν να φονεύσουν τον Γ. ΣΑΝΤΙΚ που ήταν επικεφαλής των ενόπλων τσάμηδων. Μία τρίτη ομάδα υπό τον Σπ. ΚΟΚΟΡΗ, δάσκαλο, έφεδρο αξ/κό, εμφανίστηκε το 1943. Αλλά και ο ΕΔΕΣ συγκρούστηκε με τους τσάμηδες. Ο NIGEL CLIVE, Άγγλος Αξ/κός – σύνδεσμος του Στρατηγείου μέσης Ανατολής το 1943-44 με την περιοχή δράσης του ΕΔΕΣ, επιφορτισμένος ειδικά με τη συλλογή πληροφοριών για τις κινήσεις των Γερμανών στην Ήπειρο γράφει: «Στη διάρκεια μιας επιχείρησης κοντά στη Μενίνα (Ιούνιος 44) ο Ζέρβας άρχισε αντίποινα σε βάρος ορισμένων Τουρκοαλβανικών (Τσάμηκων) χωριών, που οι κάτοικοί τους είχαν συνεργαστεί με τους Ιταλούς και ύστερα συνέχιζαν τη συνεργασία με τους Γερμανούς. Ο ηγέτης τους Νουρί Ντίνο Μπέη, που κατοικούσε στα Γιάννενα, ήταν ένας από τους στενότερους συνεργάτες των Γερμανικών υπηρεσιών πληροφοριών…». (Εφημ. ΑΥΓΗ 25-4-1992) .
Θλιβερός επίλογος – εκκρεμείς αναμνήσεις:
Όταν οι Ιταλοί κατέρρευσαν (1943) και οι Γερμανοί αποχώρησαν (1944), οι τσάμηδες, ανησύχησαν, πολύ λογικά, για την τιμωρία που θα επέσυρε όλη η κακοποιός δράση τους, μέσα σε μια ατμόσφαιρα γενικευμένης αυτοδικίας η οποία επικρατούσε τότε. Την άνοιξη του 1945 άρχισε η διαδικασία υποβολής μηνύσεων από ιδιώτες, αλλά και από Ελληνικές Υπηρεσίες εναντίον των τσάμηδων για συγκεκριμένες αδικοπραξίες και για συνεργασία με τον εχθρό… Το ειδικό δικαστήριο δωσιλόγων Ιωαννίνων καταδίκασε (με την απόφασή του 344/23-5-1945), 1.930 τσάμηδες ερήμην. Είχαν φύγει για να μην αντιμετωπίσουν την δικαιοσύνη.
Αυτοπροαίρετα κακούργησαν και έγιναν φυγόδικοι, για να αποφύγουν τη δίκαιη τιμωρία. Αναμφίβολα, η καταδίκη ανθρώπων ερήμην μπορεί να αφήνει περιθώρια πλάνης, αφού δεν ακούστηκε απολογία. Αλλά ήταν δική τους επιλογή η φυγή, η απουσία από το δικαστήριο η μη απολογία. Εκείνοι καταδίκασαν εαυτούς σε αειφυγία. Διαφορετική βέβαια –αλλά εσωτερικά αντιφατική- εικόνα των πραγμάτων δίνουν οι Αλβανοί: «Όταν εγκαταστάθηκε Βασιλική κυβέρνηση στην Αθήνα, οι δυνάμεις του δωσίλογου Στρατηγού Ζέρβα επιτέθηκαν κατά της Αλβανικής μειονότητας στη Θεσπρωτία και την ανάγκασαν να καταφύγει στην Αλβανία. Η Αλβανία έκανε προσφυγή στο Συμβούλιο ασφαλείας, για να επιτραπεί η επιστροφή των τσάμηδων στη Θεσπρωτία, αλλά η Ελλάδα, αντέδρασε με βασικό επιχείρημα ότι είχαν εγκληματίσει κατά του κράτους, είχαν συνεργαστεί με τους Ιταλο-Γερμανούς» (S. POLLO – A. PUTO, Ιστορία της Αλβανίας, σελ. 339, 40).
Αναφέρεται, τέλος, ότι το τότε καθεστώς Εμβέρ ΧΟΤΖΑ τους εγκατέστησε στην πεδιάδα της Μουζακιάς και στην πόλη των Αγίων Σαράντα και τους διατηρεί εκεί ως Έλληνες υπηκόους, με την ελπίδα τυχόν επιστροφής τους στην Ελλάδα ή επανάκτησης των περιουσιακών τους στοιχείων, τα οποία είχαν δεσμευτεί από το Ελληνικό κράτος , λόγω του εμπόλεμου με την Αλβανία (Ν. 2636/40 «περί δικαιοπραξιών εχθρών και μεσεγγυήσεως εχθρικών περιουσιών»).
Οι ελάχιστες δεκάδες τσάμηδων οι οποίοι παρέμειναν στην Ελλάδα εκχριστιανίστηκαν και αφομοιώθηκαν πλήρως από το Ελληνικό στοιχείο.
Ενδεικτική βιβλιογραφία: Ιδίου, Κοινωνικά και πολιτιστικά ζητήματα έκδοση Υ.Δ.Τ, Γρεβενά 1995. Φ.Κ.Βώρου «Διπλωματικός τσάμικος» (εφημ. ΑΥΓΗ). Εμ. Ρούκουνα: Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο ( Γενικό-Ειδικό)
