Έρευνα-Επιμέλεια: Μάκης Δημητράκης
Είναι βέβαιο ότι τα αγαπημένα μας πρόσωπα, αυτά που έχουμε «χάσει», ζουν στις αναμνήσεις μας. Είναι καλό όμως να τα τιμούμε κάπου-κάπου και ο τρόπος που μπορούμε να το κάνουμε αυτό είναι τα μνημόσυνα. Εκτός όμως από αυτά που γίνονται σε κάποια συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα (40 ημέρες, ετήσιο, τριετές) έχουμε και άλλες δεήσεις και ακολουθίες όπως τα τρισάγια αλλά κυρίως τα Ψυχοσάββατα που είναι αφιερωμένα στους νεκρούς.
Όπως η Κυριακή είναι η ημέρα της Ανάστασης του Κυρίου έτσι έχει καθιερωθεί το Σάββατο να είναι η ημέρα των κεκοιμημένων. Τότε πρέπει να τους μνημονεύσουμε αλλά και να ζητήσουμε και τις προσευχές της εκκλησίας μας γι’ αυτούς.
Αν και όλα τα Σάββατα του χρόνου είναι αφιερωμένα στις ψυχές των χριστιανών, που έζησαν με την ελπίδα της ανάστασης κατά τη Δευτέρα Παρουσία σύμφωνα με τις γραφές, η Εκκλησία μας τιμά ειδικά τη μνήμη τους, τα δύο Ψυχοσάββατα.
Το πρώτο την παραμονή της Κυριακής της Αποκριάς και το δεύτερο την παραμονή της Κυριακής της Πεντηκοστής.
Και στα δύο αυτά – μεγάλα θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε – Ψυχοσάββατα η Εκκλησία μας μνημονεύει:
-Όσους πέθαναν πρόωρα σε ξένη γη και χώρα, σε στεριά και θάλασσα
-Όλους εκείνους που πέθαναν από λοιμώδες νόσημα ή έχασαν τη ζωή τους σε πολέμους ή πέθαναν σε σεισμούς, παγετούς και άλλες θεομηνίες
-Όλους εκείνους που χάθηκαν ή κάηκαν
-Όσους επειδή ήταν φτωχοί και άποροι και δεν φρόντισε κανείς να τους τιμήσει με ανάλογες ακολουθίες και μνημόσυνα.
Θα μπορούσαμε να πούμε πως το Ψυχοσάββατο τελείται ένα είδος ανεπίσημου μνημόσυνου, που το αναλαμβάνει η Εκκλησία μας, για όλους όσους δεν μπορούν, για οποιοδήποτε λόγο να τελέσουν τα καθιερωμένα μνημόσυνα και αυτό γιατί όλοι έχουν τη δυνατότητα να συγχωρεθούν και να κριθούν κατά τη Δευτέρα Παρουσία.
Το Ψυχοσάββατο πριν την Κυριακή της Αποκριάς είναι αφιερωμένο στη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου που γιορτάζεται την επόμενη ημέρα ενώ σ’ αυτό πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής διατρανώνεται η πίστη μας για την καθολικότητα της εκκλησίας, την ίδρυση της οποίας γιορτάζουμε την Πεντηκοστή.
Εκτός όμως από τα δύο αυτά Ψυχοσάββατα που προαναφέρθηκαν σε πολλά μέρη της πατρίδας μας έχουμε και τέσσερα ακόμη που δεν περιλαμβάνονται στο τυπικό της εκκλησίας. Αυτά είναι: α) Το Σάββατο, παραμονή της Κυριακής της Τυρινής, β) Το Σάββατο, παραμονή της Α΄ Κυριακής των Νηστειών που γιορτάζουμε το δια των κολλύβων θαύμα του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος, γ) Το Σάββατο του Λαζάρου και δ) Το Σάββατο πριν την εορτή του Αγίου Δημητρίου που είναι γνωστό και σαν το Ψυχοσάββατο των Θεσσαλονικέων αφού τηρείται κυρίως στη συμπρωτεύουσα και σε άλλες βορειοελλαδίτικες πόλεις.
Το Ψυχοσάββατο των Αγίων Θεοδώρων τιμώνται μαζί ο Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης και ο Άγιος Θεόδωρος ο Τήρων που υπήρξε στρατιώτης την εποχή των αυτοκρατόρων Μαξιμιανού και Γαλέριου και ο οποίος υπηρετούσε στο Τάγμα των Τηρώνων (νεοσυλλέκτων). Λίγο αργότερα ο Ιουλιανός ο Παραβάτης, γνωστός εχθρός του χριστιανισμού για να μιάσει (μολύνει) τους χριστιανούς, έδωσε μυστικά διαταγή να ραντίσουν με αίμα ζώων που είχαν θυσιαστεί σε ειδωλολατρικές τελετές, τα τρόφιμα που θα αγόραζαν και θα έτρωγαν οι χριστιανοί κατά τη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας της νηστείας. Πίστευε ο Ιουλιανός πως με τον τρόπο αυτό θα μπορούσε να συκοφαντήσει τους χριστιανούς. Ο Άγιος Θεόδωρος όμως παρουσιάσθηκε στον Πατριάρχη Ευδόξιο, φανέρωσε το σατανικό σχέδιο του αυτοκράτορα και ο Πατριάρχης προέτρεψε τους πιστούς της περιοχής των Ευχαΐτων της Γαλάτιας να μην αγοράσουν τρόφιμα – αποφεύγοντας το μίασμα – και να φάνε βρασμένο σιτάρι (κόλλυβα). Σε ανάμνηση του γεγονότος αυτού μοιράζονται κόλλυβα στην εκκλησία ανήμερα της γιορτής του Αγίου.
Τα κόλλυβα είναι σιτάρι βρασμένο και συμβολίζουν την κοινή μας ανάσταση. Όπως ο σπόρος του σιταριού πέφτει στη γη, θάβεται, χωνεύεται, σαπίζει και στη συνέχεια φυτρώνει καλύτερος και ωραιότερος έτσι και το νεκρό σώμα του ανθρώπου, θάβεται στη γη, λιώνει και σαπίζει για να αναστηθεί και πάλι άφθαρτο, ένδοξο και αιώνιο.
Αυτή την εικόνα μας δίνει ο Απ. Παύλος αλλά και ο Χριστός με την Ανάστασή του.
Τα Ψυχοσάββατα μπορούμε να πάμε τα κόλλυβα είτε στον Εσπερινό της Παρασκευής (παραμονή), είτε στη Θεία Λειτουργία του Σαββάτου είτε στα Κοιμητήρια ανήμερα του Ψυχοσάββατου. Σε κάθε περίπτωση διαβάζεται η ίδια ακολουθία. Τα κόλλυβα δεν πρέπει να αντικαθίστανται από άλλα υποκατάστατα (πίτες, κουλουράκια, ψωμάκια, γλυκά, φρούτα), ούτε τα πετάμε παρά τα μοιράζουμε σε συγγενείς, γνωστούς, φίλους για τη συγχώρεση των αποθανόντων.
Αξίζει να αναφερθεί πως και κατά την αρχαιότητα τα κόλλυβα ήταν συνδεδεμένα με τους νεκρούς. Στην αρχαία Αθήνα, μεγάλη γιορτή ήταν τα Ανθεστήρια, προς τιμή του Διονύσου που διαρκούσαν τρεις ημέρες. Η τρίτη ημέρα της γιορτής ονομαζόταν «Χύτροι» και ήταν αφιερωμένη αποκλειστικά στους νεκρούς. Ήταν η ημέρα των ψυχών και κατ’ αυτήν έβραζαν σε μεγάλες χύτρες την πανσπερμία (ποικιλία διαφόρων σπόρων) την οποία πρόσφεραν στους νεκρούς ενώ έκαναν και σπονδές από νερό πάνω στους τάφους.
