Του ιερέως
Παναγιώτου Σ. Χαλκιά
Λέγονται και γράφονται κατά καιρούς, φίλοι αναγνώστες, διάφορα σχετικά με το Κρυφό Σχολειό» της Τουρκοκρατίας. Ορισμένοι επιχείρησαν και επιχειρούν να αμφισβητήσουν την ύπαρξή του, να κλονίσουν μια πεποίθηση βαθιά ριζωμένη στη συνείδηση του λαού μας. Και είναι προφανές ότι οι περισσότεροι από τους αμφισβητίες –αν όχι όλοι- έχουν ως στόχο τη βαθύτερη αμφισβήτηση του ρόλου και της προσφοράς της ορθόδοξης Εκκλησίας μας κατά την περίοδο της μακράς δουλείας του Γένους υπό τον οθωμανικό ζυγό. Θεωρούμε, λοιπόν, χρήσιμο να καταθέσουμε ορισμένα στοιχεία και να ξεκαθαρίσουμε μερικές ασάφειες που ίσως προκαλούν απορίες.
Το σπουδαιότερο επιχείρημα των αρνητών του «Κρυφού Σχολειού» είναι το εξής: «Οι Οθωμανοί Τούρκοι υπήρξαν ανεκτικοί στα θέματα πίστεως και παιδείας. Αφού, λοιπόν, δεν κατεδίωκαν την εκπαίδευση των Ελλήνων και γενικότερα των ορθόδοξων υπηκόων τους, τότε γιατί χρειάζονταν τα «Κρυφά Σχολειά» στους νάρθηκες των ναών και των μοναστηριών;».
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι η εξής: Ναι μεν για λόγους θρησκευτικούς και διοικητικούς οι Οθωμανοί σουλτάνοι παρεχώρησαν προνόμια και έδειξαν έναν βαθμό ανοχής προς τους Ρωμιούς υπηκόους τους, όμως υπήρξα περίοδοι και περιοχές στις οποίες δεν τηρήθηκαν οι υποσχέσεις αυτές. Δεν μπορούμε να μιλάμε για μία ενιαία Τουρκοκρατία στον χρόνο και στον χώρο.
Υπήρξε διαφορετική (πιο καταπιεστική) μεταχείριση των υποδούλων κατά τους πρώτους αιώνες και διαφορετική τα δεύτερο ήμισυ της Τουρκοκρατίας με την επικράτηση των μετριοπαθέστερων απόψεων. Αλλά κατά τόπους η εφαρμογή των σουλτανικών αποφάσεων και των δικαιωμάτων των υποδούλων ήταν στη βούληση, στις ιδιορρυθμίες, στο βαθμό του θρησκευτικού φανατισμού και γενικά στην προσωπικότητα του τοπικού Οθωμανού ηγεμόνα. Σε μια αχανή αυτοκρατορία και μάλιστα υπό τις συνθήκες διοικήσεως και επικοινωνίας της εποχής εκείνης, η αυθαιρεσία των τοπικών μπέηδων και πασάδων ήταν φαινόμενο σύνηθες.
Δεν είχαμε, λοιπόν, ομοιόμορφη εφαρμογή των θεμελιωδών αποφάσεων περί θρησκείας και παιδείας των Ορθόδοξων Ελλήνων. Οι αποφάσεις αυτές καταστρατηγήθηκαν ή αλλοιώθηκαν σε διάφορες χρονικές περιόδους και σε διάφορες επαρχίες και τοπικές διοικήσεις (βιλαέτια). Δεν υπήρξε ενιαία Τουρκοκρατία, αλλά ποικίλες μορφές της. Ανάλογα με την περιοχή και την εποχή.
Η αλήθεια είναι ότι οι Τούρκοι άρχισαν να γίνονται πιο ανεκτικοί μετά το 1650 και ιδιαιτέρως κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. Τότε ευδοκιμούν πολλά φανερά σχολεία σε όλα τα μέρη όπου ζουν Έλληνες και σ’ αυτή την προσπάθεια πάλι πρωτεύοντα ρόλο διαδραματίζουν τα μοναστήρια και οι κληρικοί. Όμως, από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα, πέρασε το Γένος μας μια πολύ σκοτεινή και δύσκολη περίοδο τυραννίας και απαγορεύσεων. Αυτοί οι δύο πρώτοι αιώνες της Τουρκοκρατίας ανάγκασαν τους προγόνους μας να στέλνουν κρυφά τα παιδιά τους σε ναούς και μοναστήρια, κυρίως μετά τη δύση του ηλίου, για να μάθουν τα πρώτα γράμματα, τα «κολλυβογράμματα», με βοήθεια το ψαλτήρι και την κτώηχο.
Δεν είναι ρομαντικό το πασίγνωστο τραγουδάκι «Φεγγαράκι μου λαμπρό, φέγγε μου να περπατώ». Δεν τόλμησαν οι διώκτες του «Κρυφού Σχολειού» να το κηρύξουν πλαστό, γιατί (κατά πάσα πιθανόττητα) είναι προεπαναστατικό και το οφείλουμε στο γνωστό συλλογέα δημοτικών τραγουδιών Passow.
Είναι γεγονός ότι οι Τούρκοι ήθελαν το Γένος μας να είναι απαίδευτο. Τον 18ο αιώνα, όταν πλέον σε πολλές ελληνικές πόλεις λειτουργούσαν δημόσια σχολεία, στο Κάϊρο της Αιγύπτου ο τοπικό Οθωμανός διοικητής έκοψε τις γλώσσες 30 χιλιάδων Ελλήνων, επειδή επέμεναν να μιλούν ελληνικά. Σε τέτοιες δύσκολες στιγμές χρειάστηκε η λειτουργία των «Κρυφών Σχολειών», γιατί η κρυφή εκπαίδευση χρειαζόταν για εκείνα τα ειδικά μαθήματα, που φούντωναν τον πόθο για την ελευθερία.
Τα «Κρυφά Σχολειά» καλύπτουν τις στοιχειώδεις ανάγκες παιδείας περίπου μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα. Δεν πρόκειται για οργανωμένα σχολεία οιουδήποτε τύπου, ούτε ιδρύθηκαν με προεδρικό διάταγμα!
Ο όρος παρατίθεται από το στόμα του λαού, που ορισμένα μοναστήρια με παραδεδομένη παιδευτική παράδοση ο λαός ονόμασε «Κρυφά Σχολειά».
Συγχρόνως διαπρεπής και έγκριτος φιλόλογος και ιστορικός δηλώνει: «Ό,τι είναι θρύλος δεν είναι ψέμα. Δεν είναι δυνατόν ένας ολόκληρος λαός να ψεύδεται».
Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, δεν υπήρξα γραπτές αναφορές στο «Κρυφό Σχολειό», ακριβώς επειδή έπρεπε να μείνει κρυφό και να μην προδοθεί.
Αμέσως, μετά την απελευθέρωση του πρώτου μικρού ελληνικού κράτους (1830) και εξής άρχισαν να καταγράφονται. Οι μαρτυρίες είναι από Έλληνες λόγιους, όπως ο Νικόλαος Δραγούμης, είτε από ξένους διπλωμάτες, όπως ο Αμερικανός πρόξενος στην Αθήνα Κάρλος Τάκερμαν. Αυτές οι μαρτυρίες καθώς και τον γνωστό πίνακα του Νικολάου Γύζη με θέμα το «Κρυφό Σχολειό», ορισμένοι σύγχρονοί μας μελετητές προσπαθούν να διαγράψουν με μια μονοκονδυλιά, λέγοντας ότι όλοι αυτοί έπεσαν θύματα ενός μύθου, τον οποίον, δήθεν, καλλιέργησε η Εκκλησία.
Ένα από τα συμπτώματα της εθνοκτόνου νόσου από την οποίαν πάσχουν οι Έλληνες εθνομηδενιστές, είναι η μετατροπή των μύθων σε εικονικές πραγματικότητες και των αληθών γεγονότων σε μύθους. Μια τέτοια πραγματικότητα είναι του «Κρυφού Σχολειού». Γράφει ο Νικηφόρος Βρεττάκος (ο Δήμος Βέροιας έδωσε το όνομά του σε μια πλατεία στο συνοικισμό Προμηθέα: «Ήταν τα «Κρυφά Σχολειά» όπου μέσα τους, «χιονισμένο, βρεγμένο» συνάζονταν όλο το Έθνος. Και το κιτρινισμένο ράσο του Παπά, το υφασμένο πριν από την Άλωση, μύριζε σμύρνα από κείνη που οι μάγοι οδοιπορούντες επήγαν και φιλέψανε τον Ιησού… Μια σταγόνα ήλιου καθισμένη απάνω σ’ ένα κερί εθαμπόφεγγε γύρω του, πότε τα μάτια, πότε το μέτωπο, πότε τα μάγουλα των παιδιών, που κάθονταν στο μισοσκόταδο. Κι όπως πάντοτε, όλοι τους ήταν πάλι παρόντες: ο Σοφοκλής, ο Αχιλλέας, ο Οδυσσέας και ο Κυναίγειρος. Ανασκούμπωνε ο Πλάτων το ράσο και τους έδειχνε με το δάχτυλο τη φωνή τους στο συναξάριο. Κι εκείνα την άκουγαν, καθώς μουρμούριζαν όλα μαζί την πανάρχαια Αλφαβήτα, που η αδρή της συρμή ήταν το μακρύτερο ζων ύδωρ του κόσμου» (Απόσπασμα από Νικ. Βρεττάκου «Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη», Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2012).
Ανάμεσα σ’ αυτούς που απορρίπτουν όλες αυτές τις μαρτυρίες είναι και ο Άλκης Αγγέλου σε πρόσφατο μελέτημά του «Το Κρυφό Σχολειό, χρονικό ενός μύθου» δογματίζοντας ότι όλοι αυτοί που υποστηρίζουν την ύπαρξη του «Κρυφού Σχολειού», είναι επηρεασμένοι από ένα μύθο που καλλιέργησαν η Εκκλησία και η συντηρητική ιδεολογία.
Αλλά η γνώμη των ανθρώπων που έγραψαν τον 19ο αιώνα με πρόσφατες και ζωντανές μαρτυρίες των γεγονότων της Τουρκοκρατίας, βαρύνει πολύ περισσότερο από έναν ιδεολογικά και αντιεκκλησιαστικά προκατειλημμένο συγγραφέα της εποχής μας, δηλαδή του τέλους του 20ου αιώνα. Το ενδιαφέρον μάλιστα είναι ότι ο Αγγέλου επικαλείται ως κύριο αμφισβητία του «Κρυφού Σχολειού» τον γνωστό ιστοριοδίφη του 20ου αιώνα Γιάννη Βλαχογιάννη. Διότι σε κείμενό του που δημοσιεύθηκε στη «Νέα Εστία» δέχεται ότι «σ’ όσα χωριά το μοναστήρι ήταν πολύ μακριά, έπρεπε το παιδί να κινήσει με άλλα και να τραβάει αξημέρωτα ανάμεσα σ’ άγριο λόγγο».
Δηλαδή κι ο Βλαχογιάννης δέχεται εκπαίδευση των Ελλήνων στα μοναστήρια. Ο Αγγέλου και άλλοι αμφισβητίες του «Κρυφού Σχολειού» κάνουν επιλεκτική και κατά βούληση χρήση των (ιστορικών) κειμένων. Εκεί όπου τους ταιριάζει ο τάδε συγγραφέας τον αναφέρουν, εκεί όπου δεν τους συμφέρει τον αποσιωπούν!
Βεβαίως, η Εκκλησία δεν έχει ανάγκη να καλλιεργήσει μύθους για την εθνική προσφορά της, γιατί μιλούν τα γεγονότα και μας λέγουν ότι δέκα πατριάρχες, εκατό επίσκοποι και αναρίθμητοι απλοί κληρικοί και μοναχοί θανατώθηκαν από τους Τούρκου και πότισαν με το αίμα τους το δένδρο της ελευθερίας. Όμως, τους αρνητές, του «Κρυφού Σχολειού» τους αποστομώνουν οι δεκάδες, οι εκατοντάδες των τοπωνυμίων απανταχού του Ελληνισμού, που αποδεικνύουν πόσο ριζωμένη στη λαϊκή συνείδηση είναι η ύπαρξη του «Κρυφού Σχολειού». Τέτοια τοπωνύμια συνδεδεμένα με το «Κρυφό Σχολειό» βρίσκονται στη Δημητσάνα, τη Λακωνία, την Κορινθία, σε πολλά Κυκλαδονήσια, στην Κρήτη, στα Ιωάννινα και σε πολλά άλλα μέρη. Είναι δυνατόν ο λαός μας να έβγαλε από τη φαντασία του τα τοπωνύμια αυτά και μάλιστα σε διαφορετικούς τόπους, απομακρυσμένους τον έναν από τον άλλον;
Ας μην υποτιμούμε τα λαϊκή παράδοση και τη μνήμη που μεταδίδεται από γενεά σε γενεά. Τα τοπωνύμια μιλούν με τον τρόπο τους και διαλαλούν την ιστορική ύπαρξη του «Κρυφού Σχολειού». Ο μας Άγγλος βυζαντινολόγος του 20ου αιώνα, ο σερ Στίβεν Ράνσιμαν έγραψε στο βιβλίο του «Η Μεγάλη Εκκλησία εν αιχμαλωσία», ότι στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας η Εκκλησία κατόρθωσε να επιβιώσει. Και όσο η Εκκλησία επιβίωνε, το έθνος δεν μπορούσε να πεθάνει. Μια μόνο πτυχή αυτής της ζωογόνου προσφοράς της Ορθόδοξου Εκκλησίας προς το έθνος υπήρξε και το «Κρυφό Σχολειό».
Μόνον όσοι αγνοούν ή διαστρεβλώνουν σκοπίμως τις ιστορικές πηγές και τα γεγονότα του νεοελληνικού βίου, αμφισβητούν τον εθνικό, κοινωνικό και εκπαιδευτικό ρόλο της Εκκλησίας μας. Και μέσα σ’ αυτή τη γενικότερη αμφισβήτηση εντάσσεται και η άρνηση του «Κρυφού Σχολειού». Η Εκκλησία μας δεν χρειάζεται το ψέμα, γιατί έχει δώσει αίμα. Ούτε της χρειάζεται ο μύθος, γιατί μπορεί να προβάλλει ήθος. Το ελληνορθόδοξο ήθος, το οποίο αποτελεί πνευματικό εξοπλισμό απαραίτητο και για την πορεία του Γένους προς τον αιώνα που διανύουμε.
