Του Κωνσταντίνου Α. Ζώκου*
Εισαγωγή
Η διέγερση, για το άρθρο που ακολουθεί, προήλθε από ερώτηση Δημοτικού Συμβούλου της Βέροιας, του κ. Πατσίκα, για τη λειτουργία του Μουσείου Εκπαίδευσης Βέροιας, καθώς και την απάντηση των υπευθύνων, όπως αυτή δημοσιεύθηκε στον τοπικό τύπο. Δεν είναι γνωστό με ποιο τρόπο θα συνεχίσει να προσεγγίζει το θέμα ο κ. Πατσίκας. Ωστόσο, το άρθρο αυτό ίσως να προσφέρει εργαλεία διεύρυνσης της οπτικής του, ώστε, τόσο αυτός όσο και οποιοσδήποτε άλλος ή οποιαδήποτε άλλη, να συνεχίσουν τον αγώνα τους για την απεμπλοκή των κοινωνικών εκπαιδευτικών εργαλείων, από λογικές που τα καθιστούν χαμηλής λειτουργικότητας. Βάση του άρθρου αποτελεί το περιεχόμενο εισηγήσεων σε ημερίδες και συνέδρια, στο πλαίσιο των οποίων ο συγγραφέας του επιχειρούσε να ενημερώσει και να ευαισθητοποιήσει τους ακροατές του σε άλλες περιοχές της χώρας για το Μουσείο Εκπαίδευσης της Βέροιας, στα μέσα της δεκαετίας του 2000.
Σχολείο και (τοπική) Κοινότητα
Τα αποτελέσματα μαζικών διαδικασιών αξιολόγησης (Εξετάσεις, PISA, TIMSS), αποκαλύπτουν μια σειρά από ζητήματα που σχετίζονται με τις επιδόσεις/αποδόσεις των μαθητών/τριών που φοιτούν στο ελληνικό σχολείο. Το κύριο χαρακτηριστικό των ζητημάτων αυτών ήταν (και είναι) ο χαμηλός δείκτης απόδοσης των μαθητών/τριών, όταν κλήθηκαν να επεξεργαστούν θέματα για τα οποία είχαν (αποκλειστικά) αφιερώσει πολλά χρόνια από τη μαθησιακή τους πορεία, είτε όταν κλήθηκαν να μετασχηματίσουν τις γνώσεις που προσέλαβαν στο σχολείο, στην καθημερινή τους ζωή. Βέβαια, η παρατήρηση μακροσκοπικών κοινωνικών συμπεριφορών αποκαλύπτει την εμπλοκή όλων των φορέων της περιοχή της εκπαίδευσης, όπως εκπαιδευτικοί, μαθητές, γονείς και παράγοντες πολιτικής διαχείρισης, από τις μονάδες εκπαίδευσης, μέχρι την κρατική δομή. Είναι σίγουρο πως επιβάλλεται μια απάντηση σε αυτή την κατάσταση και η απάντηση της επιστημονικής κοινότητας και του σχολείου θα πρέπει να δοθεί σε δυο επίπεδα: στο σχολείο και στην κοινότητα.
Εκπαίδευση και Εκπαιδευτικό Σύστημα
Η λέξη «εκπαίδευση» συνήθως μας παραπέμπει στο «εκπαιδευτικό σύστημα», που μας οδηγεί στη αντίληψη μιας διαδικασίας τυπικά χωροχρονικά περιορισμένης, συνήθως με διεργασίες συγκεκριμένης κατεύθυνσης (από το μεγαλύτερο στο μικρότερο, από το κέντρο στην περιφέρεια, από επάνω προς τα κάτω), σαφώς πολιτικά προσδιορισμένης και ως κρατική λογική με σαφή ιδεολογικά χαρακτηριστικά. Όμως, θα πρέπει να θεωρούμε την έννοια «εκπαίδευση» σαφώς ευρύτερης σημασίας από τη δεύτερη, αφού (Farrant, 1980) «αποτελεί μια παγκόσμια πρακτική η οποία εφαρμόζεται από τις κοινωνίες σε όλα τα στάδια της ανάπτυξης και μέσω της οποίας οι κοινωνίες αναπαράγουν τον εαυτό τους». Οι μορφές εκπαίδευσης μπορούν να ταξινομηθούν σε ένα φάσμα: από την πιο ελεύθερη διαδικασία μέχρι την πλέον ανελεύθερη. Με άλλα λόγια: οι τύποι της εκπαίδευσης είναι η άτυπη, η τυπική και η μη-τυπική εκπαίδευση.
Τύποι Εκπαίδευσης
Η άτυπη εκπαίδευση, αποτελεί μια φυσική συνιστώσα της κοινωνικής οργάνωσης. Στο επίπεδο του ατόμου, έχει όρια αυτά που η βιολογική του πορεία καθορίζει. Μέσω αυτής, το άτομο αποκτά στάσεις, αξίες, δεξιότητες και γνώσεις, τόσο από την καθημερινή του εμπειρία, όσο και από τις επιρροές του περιβάλλοντός του. Η τυπική εκπαίδευση, αποτελεί μια τεχνητή παράμετρο μιας δομής στην οποία κυρίαρχο στοιχείο είναι η κυριαρχία ενός κοινωνικού υποσυνόλου επάνω στα υπόλοιπα. Αποτελεί ένα ιεραρχικά δομημένο και χρονολογικά διαβαθμισμένο σύστημα, από τις μικρότερες ηλικίες (πρωτοβάθμια εκπαίδευση) μέχρι τις μεγαλύτερες εφηβικές ηλικίες (πανεπιστήμιο) και οργανώνεται τυπικά σε περιορισμένους χώρους ιδρυμάτων. Τέλος, η μη-τυπική εκπαίδευση, αποτελεί μια ενδιάμεσης μορφής διαδικασία ενσωμάτωσης και κατά συνέπεια κοινωνικής αναπαραγωγής, στην εμφάνιση της οποίας οδήγησε η εξέλιξη των κοινωνικών κινημάτων (outdoors education). Είναι οργανωμένη εκπαιδευτική διαδικασία, στοχεύει στην εξυπηρέτηση συγκεκριμένων μαθησιακών στόχων και συγκεκριμένων ατόμων, αλλά λειτουργεί έξω από το καθιερωμένο τυπικό σύστημα και φυσικά μπορεί να λειτουργήσει είτε ανεξάρτητα είτε ως κομμάτι μιας ευρύτερης διαδικασίας.
Εκπαίδευση και Μουσείο
Όλοι αυτοί οι τύποι εκπαίδευσης και ειδικά ο τύπος της μη-τυπικής εκπαίδευσης, μπορούν να βρουν ως σημαντικό χώρο και διαδικασία ανάπτυξής τους το χώρο ή τη διαδικασία ενός Μουσείου. Στο πλαίσιο μιας διαδικασίας και στον χώρο ενός Μουσείου, παρέχεται σε κάθε άτομο η δυνατότητα απόκτησης γνώσεων, αξιών, στάσεων, αφοσίωσης και δεξιότητες που χρειάζονται για να προστατεύσει και να καλυτερεύσει τον εαυτό του και την κοινότητα στην οποία ανήκει. Η δράση στο πλαίσιο αυτό συμβάλλει στη δημιουργία νέων προτύπων συμπεριφοράς ατόμων, ομάδων και κοινωνιών στο δρόμο προς το μέλλον.
Η έννοια «Μουσείο» αρχικά ως έννοια ξεκίνησε να περιγράφει χώρο αφιερωμένο στις Μούσες, χώρο που προοριζόταν για φιλοσοφικές συζητήσεις ή ακόμη για επιστημονική έρευνα (Πουργούρης κ.ά., 2002), στη συνέχεια μετασχηματίζεται σε έννοια που περιγράφει το χώρο συλλογής, προστασίας και ανάδειξης ιστορικών αντικειμένων (Παπασωτηρίου κ.ά., 1998) και χρησιμοποιείται για να υπηρετήσει τις απαιτήσεις του σύγχρονου εθνικού κράτους και την επιδίωξη της εθνικής συνείδησης των κατοίκων του (Δάλκος, 2000). Τα επιστημονικά και τεχνολογικά κέντρα, που εμφανίζονται τις τελευταίες δεκαετίες, δημιουργούν μια τομή στην έννοια «μουσείο», καθώς οδηγούν και τα κλασικά μουσεία να μετακινήσουν το επίκεντρο του ενδιαφέροντος από το αντικείμενο προς τον επισκέπτη και τα ενδιαφέροντά του. Η έννοια «Μουσείο» φαίνεται πως και πάλι αλλάζει, μετασχηματίζεται σε διαδικασία γνωστικών και συναισθηματικών αλλαγών για τον επισκέπτη του με τις διαδικασίες της άτυπης εκπαίδευσης στην οποία τον εντάσσει.
Ένας επίλογος για τη Βέροια
Στο άρθρο επιχειρήθηκε να περιγραφεί η δυνατότητα συσχετισμού των εννοιών «Εκπαίδευση», (τοπική) «Κοινότητα» και «Μουσείο» και να αποκαλυφθεί ο δυναμικός χαρακτήρας του συνδυασμού τους για την πρόοδο και γενικότερα την ωρίμανση της κοινότητας προς την κατεύθυνση της διαμόρφωσης «κοινωνίας». Στην περιοχή της Βέροιας η σύλληψη αυτού του δυναμικού χαρακτήρα επιχειρήθηκε να υλοποιηθεί με τη σύλληψη της ιδέας για την ίδρυση Μουσείου Φυσικών Επιστημών. Η ιδέα προέκυψε από την πρόταση συνάντησης ενός σπουδαστή/μιας σπουδάστριας με την αντικειμενική πραγματικότητα, που ονομάστηκε Phy.L.I.A. και ήταν προσανατολισμένη στην εργαστηριακή-ερευνητική δράση. Η εφαρμογή της πρότασης, ανέδειξε την αναγκαιότητα ο μαθητής να γνωρίζει πώς ξεκινά η περιπέτεια της γνώσης σε κάθε περιοχή, γεγονός που με τη σειρά του οδήγησε στην εμπλοκή της Ιστορίας με την κατασκευή και επίδειξη συσκευών που βοήθησαν τους γνωστικούς μετασχηματισμούς.
Ήταν μια πρόταση στην κοινότητα για τη διαμόρφωση ενός αντιδραστήρα διάσπασης των παλιών δομών και σύντηξης νέων. Η πρόταση του Phy.L.I.A. στη Βέροια ξεκίνησε 12 Ιουνίου 2000 με μια επιστολή στο Δήμαρχο, στον Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου, καθώς και στους αρχηγούς των πολιτικών παρατάξεων που συμμετείχαν σ’ αυτό. Επειδή η πρόταση, παρά τις προσπάθειες του επόμενου Δημάρχου, δεν κατέστη δυνατό να υλοποιηθεί, για λόγους οικονομίας εντάχθηκε (με ιδιαίτερη χαρά) στην μετέπειτα εισήγηση της δημιουργίας στη Βέροια του Μουσείου Εκπαίδευσης, ως Τμήμα Φυσικών Επιστημών. Είναι φανερό πως η ύπαρξη ηγετών ανοιχτών οριζόντων (open mind) στην περιοχή, θα μπορούσε (ακόμη και τώρα) να την καταστήσει δυναμικό εργαλείο γνώσης που εντάσσεται στην περιοχή της «μη-τυπικής εκπαίδευσης», αλλά με θέση πάντα επισφαλή για να κυλίσει στην «τυπική εκπαίδευση». Είναι, επίσης, φανερό πως απαιτείται συνεχής προσπάθεια για να μπορέσει, μια τέτοια πρόταση συνδυασμού Μουσείου (Φυσικών Επιστημών ή Εκπαίδευσης) και Εκπαίδευσης, να παίξει τον απελευθερωτικό της ρόλο για την (τοπική) Κοινότητα.
Συμπερασματικά
Επειδή ο διευρυμένος ρόλος του δασκάλου του 21ου αιώνα, μπορεί να συμπεριλάβει το μουσείο ως χώρο εκπαίδευσης (Πλακίτση, 2002), ακόμη και για τις φυσικές επιστήμες, είναι φανερό πως οι χώροι σχολείο και μουσείο, η τυπική και η άτυπη εκπαίδευση, διεμπλέκονται. Μέσα από το μουσείο το σχολείο βγαίνει στην κοινότητα και αλληλεπιδρά μαζί της. Η έννοια «μουσείο» φαίνεται να επανέρχεται στην αρχαιοελληνική της καταγωγή. Προβλήματα υπάρχουν πολλά: πολιτικές σκοπιμότητες, προσωπικές φιλοδοξίες, λογικές εξουσίας κλπ. Όμως ο δρόμος είναι ένας και μόνο: Προχωράμε μπροστά! Ελπίζω!
*Δάσκαλος Φυσικής,
Επιστημονικός Υπεύθυνος ιστοσελίδας για την Επιστήμη: egno.gr
